Chén chüen'goning kompartiye merkizi komitéti ezaliqidin chüshüp qélishi némidin dérek béridu?

Xitay kompartiyesining 23-öktebir küni béyjingda axirlashqan memliketlik 20-nöwetlik qurultiyi kishiler ilgiri perez qilmighan yéngiliqlargha sehne boldi. Shi jinping bashchiliqidiki 7 kishilik siyasiy byuro da'imiy komitéti, 205 kishilik merkizi komitéti ezasi we merkizi komitétning 171 kishilik kandidat ezasini békitip chiqqan qurultaydiki chet'el taratqulirining diqqitini qozghighan yéngiliqlarning biri qurultayda siyasiy byuro da'imiy komitétigha kirishi mumkin, dep qaralghan Uyghur aptonom rayonluq partkomning sabiq sékrétari chén chüen'goning 205 kishilik merkizi komitéttinmu chüshüp qélishi boldi.

Bu nöwetlik yighinda siyasiy byuro da'imiy komitétigha pütünley shi jinping terepdarlirining kirip, uning partiye ichidiki mutleq hökümranliq orni tiklen'gen. Ilgiri BBC qatarliq nopuzluq xelq'ara taratqular, Uyghurlargha yürgüzülgen irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetning bash ijrachisi, dep qaralghan bu yil 66 yashliq chén chüen'goning 20-qurultayda siyasiy byuro da'imiy komitétigha kirish éhtimalliqi küchlük 9 xitay emeldarining biri, dep perez qilishqanidi.

Biraq chén chüen'go siyasiy byuro da'imiy komitétigha kirelmeyla qalmay, xitay kompartiyesining 23-öktebir élan qilghan 205 kishilik merkizi komitéti ezalirining tizimlikidinmu chüshüp qalghan. U 2016-yili 8-ayda Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétarliqigha yötkep kélinip, 2021-yili 12-ayda bu wezipidin ayrilghiche bolghan 5 yil ichide nechche milyon Uyghur we bashqa musulman türki xelqlerning tutqun qilinip, lagér, türmilerge qamilishi, mejburiy emgek sélinishi, a'ililerning parchilinishi, ayallarning tughmas qilinishi we basqunchiliqqa uchrishi, rayonda omumiyüzlük saqchi nazaret sistémisining tiklinishidek qebih siyasetning bash ijrachisi, dep eyiblen'gen.

Shu seweblik amérika, kanada, yawropa ittipaqi, en'gliye qatarliq döletler uninggha émbargo yürgüzgen. Nurghun analizchilar uning Uyghurlarni basturushta körsetken atalmish “Töhpisi” seweblik 20-qurultayda siyasiy byuro da'imiy komitétigha kirishi mumkinlikini perez qilishqanidi. Kanadadiki xitay yazghuchisi we zhurnalist shéng shö xanimning körsitishiche, chén chüen'go xelq'ara jem'iyetning xitaygha bolghan tonushini shekillendürgen.

Shéng shö 25-öttebir ziyaritimizni qobul qilghanda mundaq deydu: “Chén chüen'goning shinjang rayonidiki qilmish-etmishi nahayiti chong tesir qozghidi. Halbuki, buning tesiri pütkül xelq'ara jem'iyetning kishilik hoquqta xitay kompartiyesige bolghan tonushini shekillendürdi. Shinjangdiki yighiwélish lagérlirining ishini hemme bilidu. Pütün dunyaning xitay kompartiyesige bolghan tonushida héchkim lagérlarni untuyalmaydu. Halbuki, buni chén chüen'go konkrét emeliyleshtürdi”.

Shéng shö, chén chüen'goning Uyghurlarni basturushta yuqirining buyruqini ijra qilghan bolsimu, lékin kompartiye axirida pütün jinayetni uninggha artip qoyushi mumkinlikini, uning merkizi komitéttin chüshüp qélishi, buning signali bolup qélishi mumkinlikini bildürdi.

Shéng shö mundaq deydu: “Emeliyette, biz shuni pütünley éytalaymiz, bundaq bir siyaset buyruqi xitay kompartiyesining eng yuqiri qatlimidin kélishi kérek. Chünki, yerlik emeldarlarning bundaq chong ishni qilish hoquqi yoq. Undaq bolsa, bu jinayetni néme üchün chén chüen'go üstige élishi kérek. Chünki, xitay kompartiyesi ezeldin ashundaq. Uning herqandaq siyasiti yaman terepke mangsa, uning mes'uliyitini töwendiki emeldarlargha artidu”.

Shéng shöning qeyt qilishiche, xitay kompartiyesi bir qiyma mashinisigha oxshaydiken. Shéng shö: “Uninggha yéqinlashqan kishining uningdin ayrilishi téximu qiyinlishidu. Uning eng axirida bu istibdat mashinisi teripidin yutuwélinish éhtimalliqi shunche chongiyidu” dédi.

Xitay kompartiyesining bu nöwetlik qurultiyida chén chüen'godin bashqa xitay merkizi komitét siyasiy byurosining burunqi da'imiy ezaliridin li kéchyang, li jenshu, wang yang, xen jing qatarliq kishilermu bu nöwetlik merkizi komitét ezaliqidin chüshüp qalghan. Halbuki, bu nöwetlik merkizi komitéttin chüshüp qalghan, xitay memliketlik siyasiy kéngishining sabiq re'isi wang yang, chén chüen'go Uyghur élida hakimiyet sorap, Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüsh bilen eyiblen'gen 5 yil mabeynide, xitay kompartiyesining “Shinjang xizmiti” ge rehberlik qilghan. U bu jeryanda xitayning Uyghur élini eng köp ziyaret qilghan kompartiye siyasiy byurosining da'imiy ezasi bolghanidi.

Kanadadiki “Uyghur heqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxtining 25-öktebir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda éytishiche, xitay kompartiyesining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshke qatniship, amérika qatarliq döletler émbargo yürgüzüshige uchrighan xitay emeldarlirini hakimiyettin yiraqlashturmaqta iken. Memet toxtining qeyt, xitay kompartiyesining bu kishilerni hakimiyettin yiraqlashturushta irqiy qirghinchiliqigha a'it mexpiyetliklerni qoghdash, shundaqla ularni xelq'araning diqqitidin yiraqlashturushni meqset qilghanliqini bildürdi.

Chén chüen'go 2021-yili 12-ayning axirlirida Uyghur aptonom rayonidiki wezipisidin tuyuqsiz béyjinggha yötkep kétilip, uning ornigha ma shingrüy yötkep kélin'gende, xitaydiki taratqular uning “Ayrim orunlashturulidighanliqi” ni bildürgen. Kéyinrek uning xitay kompartiyesi merkizi yéza igilik xizmiti rehberlik guruppisining mu'awin bashliqliqigha teyinlen'genliki, uning yéza igilik ishlirigha mes'ul mu'awin bash ministirliqqa teyinlinishi mumkinliki ilgiri sürülgenidi.

Chet'el taratqulirining tekitlishiche, bu yil 66 yashliq chén chüen'goning pénsiyege chiqish yéshi toshushqa yene 2 yil bolsimu, biraq bu qétimqi qurultayda merkizi komitéttimu chüshüp qélishi tasadipiyliq tuyulghan. Xitayning bu yilning bashliri “Shinjang saqchi höjjetliri” de, chén chüen'goning 2017-yili atalmish “Ikki yüzlimichilik” bilen eyiblinip qolgha élin'ghan Uyghur kadirlar we chet'eldin qaytip kelgen Uyghurlar toghrisida qilghan sözliri ashkarilan'ghan. U chet'eldin qaytip kelgen Uyghurlargha “Jinayetchi” süpitide mu'amile qilishni telep qilghanidi.