“соқмақ шаһи” адил мәмәттурниң “алибаба” ға бәргән пикри хитай иҗтимаий таратқулирида муназирә қозғиди

Мухбиримиз әркин
2016.10.31
alibaba-ma-yun.jpg “алибаба” ширкитиниң қурғучиси ма йүн.
wikipedia.org

“алибаба” хитайниң әң чоң интернет ширкити. Униңға қарашлиқ Sina.com Йеқинда өзиниң саяһәт ишлириға алақидар тор мунбири‏-“алибаба саяһәт” мунбириниң исмини “учар чошқа” дәп өзгәрткән иди.

Буниңға қарита “соқмақ шаһи” адил мәмәттур өзиниң Sina.com Торидики микро блогиға пикир йезип, униң саяһәт мунбирини“учар чошқа” дегән мәнидики “фейҗу” дәп өзгәртишини тоғра тапмиғанлиқини билдүргән. У,“алибаба мусулманларниң бу мәсилидики сәзгүрлүкини көздә тутқан болса болатти” дәп тәкитлигән иди.

Әмма униң пикри, хитай иҗтимаий таратқулирида күчлүк муназирә қозғап, муназирә дин, милләтләр, мусулман милләтләр вә ғәйрий мусулман милләтләр мунасивити, һалал вә ғәйрий һалал йемәкликләр, аз санлиқ мусулманлар билән көп санлиқ ғәйрий мусулманлар оттурисидики өз-ара һөрмәтниң чәк -чеграси қатарлиқ мәсилиләргә тақалған. Бәзиләр адил мәмәттурға “диний радикал” дәп һуҗум қилған.

Нәтиҗидә, адил мәмәттур өзиниң микроблогидики пикрини өчүрүветишкә, язған пикри сәвәблик өзүр тиләшкә мәҗбур болди. У, “алибаба саяһәт мунбириниң исмини өзгәрткәнликигә язған пикрим тоғра болмиди. Шуңа, сәмимий кәчүрүм сораймән” дәп тәкитлигән.

Хитайниң “йәр шари вақти гезити” мәзкур вәқәни хәвәр қилип, адилни тәнқид қилған хитай тордашлирини ақлиған. Униң хәвиридә, бир тордашниң сөзини нәқил кәлтүрүп, “бириниң өз диний етиқадини қоллинип, башқиларни чәкләшкә урунуши мувапиқ әмәс” дәп көрситилгән.

Әмма бәзи мутәхәссисләрниң қаришичә, адил мәмәттурниң пикри бундақ қаттиқ инкас қозғаштики сәвәб, хитайдики исламифобийәниң күчийиши билән мунасивәтлик. Америкида турушлуқ йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси қаһар барат, хитайда исламифобийәниң күчийишидә һәрхил амиллар рол ойнаватқанлиқини билдүрди.

Қаһар барат: “туңганлар районлирида диний сиясәт, диний ечиветишларниң башлиниши ечиветиш сиясити билән биргә кәлди. Шуниң билән туңганлар өзиниң миллий кимликини ислам диниға бағлап туруп әкс әттүрүшниң йолини тапти. Мана һазир туңганлар тунҗи қетим өзиниңки диний байриқини егиз көтүрүш арқилиқ миллий кимликини сақлап қелиш вә көрситишни бу күрәшниң қоли қилип ишлитиватиду. Бу әлвәттә хитайларға тәсир қилмай қалмайду.
Шуңа, хитайдики бу исламдин чөчүшниң бири, уйғурлардики қаршилиқ һәрикәтлири болса, йәнә бири туңганлардики диний ойғиниш. Һазир дуняда әң чоң җәңги-җедәлниң һәммиси мушу ислам дунясида болуватиду. Диний зиддийәт вә диний мәсилә хәлқарадики әң чоң ғулғула болуп һесаблиниду. Шуңа, бу хитай, хитайниң ахбарати вә хәлқ ичигә тәсир қилмай қалмайду” деди.

Бу қетимқи муназирә йәнә, хитайда һалал вә ғәйрий һалал йемәкликләр һәққидики талаш-тартиш күчәйгән бир мәзгилдә йүз бәрди. Хитай хәлқ қурултийиниң өткән қетимқи мәмликәтлик йиғинида бәзи туңган вәкилләр мусулманлар истемал қилидиған мәһсулатларни башқурушни күчәйтишни тәләп қилип, қанун тәклип лайиһиси сунған.

Әмма мәзкур лайиһә бәзи хитай зиялийлири вә анализчилириниң тәнқидигә учриған. Улар, мусулман истемал буюмлирини башқуруш қануни чиқириш дөләтниң дин билән сиясәтни айриш принсипиға хилап икәнликини илгири сүргән. Америка мариланд университетиниң профессори ма хәййүнниң қаришичә, хитай җәмийитидә мусулманларға қарши туруш кәйпияти 2008‏-йилдин башлап баш көтүрүшкә башлиған.

Ма хәййүн мундақ дәйду: “әмәлийәттә узундин елип ейтсақ, 2008‏-йилдин кейин, ичкири өлкиләрдә мусулманларға қарши кәйпиятниң баш көтүргәнликини көрүвалалайсиз. Болупму ахбарат васитилиридә. Униңдин кейин өткән йилдин башлап, сизму байқиған болушиңиз мумкин, бейҗиң юқири қатлимида аз санлиқ милләтләргә һуҗум қилиш күчәйди. Илмий саһәдә ху әнгаң, ма руң, диний ишлар идарисидики йе шаввен, хәлқ қурултийи миллий, диний ишлар комитетиниң башлиқи җу вейчүн булар 2-әвлад миллий сиясәт музакирисини башлиған. Улар аз санлиқ милләтләр, аптоном районлар бикар қилиниши керәк, дегән пикирни оттуриға қойған.”

Ма хәййүн йәнә, бу мәсилә хитай һакимийитиниң ички қисмидики гуруһлар оттурисида кәскин күрәшкә сәвәб болғанлиқини билдүрди. Униң көрситишичә, бу күрәш җу вейчүн билән сабиқ хитай мәмликәтлик миллий ишлар комитетиниң туңган мудири, ниңшя аптоном райониниң сабиқ рәиси мудири ваң җейвей оттурисида партлиған.

Ма хәййүн: “ниңшяниң башлиқи ваң җиңвей өткән йили дөләтлик миллий ишлар комитетиға йөткәп апирилған иди. Нәтиҗидә униң билән җу вейчүн өз-ара қаттиқ тиллишип кәткән. Җу вейчүн бир йиғинда аз санлиқ милләтләрни ассимилятсийә қилишни оттуриға қойған. Миллий ишлар комитетиниң бир айлиқ журнили бар иди, “җуңго милләтлири” дәйдиған. Бу журналда җу вейчүнниң пикри ашкара тәнқид қилинип, хитайда нурғун милләтләр яшайду, бу, көп милләтлик, көп мәдәнийәт, көп қутуплуқ дөләт, бу сениң нәриңгә тақашти, дегәндәк гәпләр билән. Қисқиси, җу вейчүн билән ваң җиңвей өз-ара ашкара тиллашқан. Хитайда юқири дәриҗилик әмәлдарларниң мақалә елан қилип, өз-ара бир-бирини тиллаш әһвали һечқачан көрүлүп бақмиған.”

Әмма ма хәййүнниң көрситишичә, хитайниң бу йиллиқ диний йиғинида “2‏-әвлад аз санлиқ милләтләр сиясити”ниң тәшәббускари юқириқи шәхсләр йәнә баш көтүрүп чиққан. Шуниң билән бу йил мусулманларға қарши кәйпият йәнә күчәйгән.

Доктор қаһар баратниң қаришичә, саяһәт мунбирини ундақ өзгәртиш мусулманларға һақарәт, дәп чүшинишкә болмисиму, әмма адил мәмәттурниң алибабаға пикир бериши хаталиқ әмәс.

Қаһар барат: “алибаба дигени бу миңбир кечидин чиққан. Әмди һақарәт десә болмайду. Чүнки, бу мусулманларниң бети әмәс, өзлириниң бети. Лекин бу бәт дуня характерлик, һәммә адәм киридиған, һәммә адәм ишлитидиған бәт болғачқа, қарап олтуруп чошқиниң исмини йезип қойса, мусулманлар бу бәткә кирип, шуниң билән тиҗарәт қиламду-қилмамду. Әпсизлик, дегини мушу” дәп көрсәтти.

Бу муназирә хитай һөкүмити уйғур районида йемәклик вә турмуш буюмлиридики “һалал” дегән маркини чәкләп, буни “диний әсәбийлик” ниң ипадиси, дәп бастуруватқан назук мәзгилдә партлиди.

Даириләр йеқинда үрүмчи сайбағ районида сәндуңдики бир ширкәтниң чошқа йеғини“һалал” дәп базарға салғанлиқиға даир бир учурини уйғур иҗтимаий таратқулириға йоллиған икки уйғур яшни қолға елип, торда “милләтләр иттипақиға зиянлиқ учур тарқатқан” дәп әйиблигән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.