“Soqmaq shahi” adil memetturning “Alibaba” gha bergen pikri xitay ijtima'iy taratqulirida munazire qozghidi

Muxbirimiz erkin
2016.10.31
alibaba-ma-yun.jpg “Alibaba” shirkitining qurghuchisi ma yün.
wikipedia.org

“Alibaba” xitayning eng chong intérnét shirkiti. Uninggha qarashliq Sina.com Yéqinda özining sayahet ishlirigha alaqidar tor munbiri‏-“Alibaba sayahet” munbirining ismini “Uchar choshqa” dep özgertken idi.

Buninggha qarita “Soqmaq shahi” adil memettur özining Sina.com Toridiki mikro blogigha pikir yézip, uning sayahet munbirini“Uchar choshqa” dégen menidiki “Féyju” dep özgertishini toghra tapmighanliqini bildürgen. U,“Alibaba musulmanlarning bu mesilidiki sezgürlükini közde tutqan bolsa bolatti” dep tekitligen idi.

Emma uning pikri, xitay ijtima'iy taratqulirida küchlük munazire qozghap, munazire din, milletler, musulman milletler we gheyriy musulman milletler munasiwiti, halal we gheyriy halal yémeklikler, az sanliq musulmanlar bilen köp sanliq gheyriy musulmanlar otturisidiki öz-ara hörmetning chek -chégrasi qatarliq mesililerge taqalghan. Beziler adil memetturgha “Diniy radikal” dep hujum qilghan.

Netijide, adil memettur özining mikroblogidiki pikrini öchürüwétishke, yazghan pikri seweblik özür tileshke mejbur boldi. U, “Alibaba sayahet munbirining ismini özgertkenlikige yazghan pikrim toghra bolmidi. Shunga, semimiy kechürüm soraymen” dep tekitligen.

Xitayning “Yer shari waqti géziti” mezkur weqeni xewer qilip, adilni tenqid qilghan xitay tordashlirini aqlighan. Uning xewiride, bir tordashning sözini neqil keltürüp, “Birining öz diniy étiqadini qollinip, bashqilarni chekleshke urunushi muwapiq emes” dep körsitilgen.

Emma bezi mutexessislerning qarishiche, adil memetturning pikri bundaq qattiq inkas qozghashtiki seweb, xitaydiki islamifobiyening küchiyishi bilen munasiwetlik. Amérikida turushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi qahar barat, xitayda islamifobiyening küchiyishide herxil amillar rol oynawatqanliqini bildürdi.

Qahar barat: “Tungganlar rayonlirida diniy siyaset, diniy échiwétishlarning bashlinishi échiwétish siyasiti bilen birge keldi. Shuning bilen tungganlar özining milliy kimlikini islam dinigha baghlap turup eks ettürüshning yolini tapti. Mana hazir tungganlar tunji qétim öziningki diniy bayriqini égiz kötürüsh arqiliq milliy kimlikini saqlap qélish we körsitishni bu küreshning qoli qilip ishlitiwatidu. Bu elwette xitaylargha tesir qilmay qalmaydu.
Shunga, xitaydiki bu islamdin chöchüshning biri, Uyghurlardiki qarshiliq heriketliri bolsa, yene biri tungganlardiki diniy oyghinish. Hazir dunyada eng chong jenggi-jédelning hemmisi mushu islam dunyasida boluwatidu. Diniy ziddiyet we diniy mesile xelq'aradiki eng chong ghulghula bolup hésablinidu. Shunga, bu xitay, xitayning axbarati we xelq ichige tesir qilmay qalmaydu” dédi.

Bu qétimqi munazire yene, xitayda halal we gheyriy halal yémeklikler heqqidiki talash-tartish kücheygen bir mezgilde yüz berdi. Xitay xelq qurultiyining ötken qétimqi memliketlik yighinida bezi tunggan wekiller musulmanlar istémal qilidighan mehsulatlarni bashqurushni kücheytishni telep qilip, qanun teklip layihisi sun'ghan.

Emma mezkur layihe bezi xitay ziyaliyliri we analizchilirining tenqidige uchrighan. Ular, musulman istémal buyumlirini bashqurush qanuni chiqirish döletning din bilen siyasetni ayrish prinsipigha xilap ikenlikini ilgiri sürgen. Amérika mariland uniwérsitétining proféssori ma xeyyünning qarishiche, xitay jem'iyitide musulmanlargha qarshi turush keypiyati 2008‏-yildin bashlap bash kötürüshke bashlighan.

Ma xeyyün mundaq deydu: “Emeliyette uzundin élip éytsaq, 2008‏-yildin kéyin, ichkiri ölkilerde musulmanlargha qarshi keypiyatning bash kötürgenlikini körüwalalaysiz. Bolupmu axbarat wasitiliride. Uningdin kéyin ötken yildin bashlap, sizmu bayqighan bolushingiz mumkin, béyjing yuqiri qatlimida az sanliq milletlerge hujum qilish kücheydi. Ilmiy sahede xu en'gang, ma rung, diniy ishlar idarisidiki yé shawwén, xelq qurultiyi milliy, diniy ishlar komitétining bashliqi ju wéychün bular 2-ewlad milliy siyaset muzakirisini bashlighan. Ular az sanliq milletler, aptonom rayonlar bikar qilinishi kérek, dégen pikirni otturigha qoyghan.”

Ma xeyyün yene, bu mesile xitay hakimiyitining ichki qismidiki guruhlar otturisida keskin küreshke seweb bolghanliqini bildürdi. Uning körsitishiche, bu küresh ju wéychün bilen sabiq xitay memliketlik milliy ishlar komitétining tunggan mudiri, ningshya aptonom rayonining sabiq re'isi mudiri wang jéywéy otturisida partlighan.

Ma xeyyün: “Ningshyaning bashliqi wang jingwéy ötken yili döletlik milliy ishlar komitétigha yötkep apirilghan idi. Netijide uning bilen ju wéychün öz-ara qattiq tilliship ketken. Ju wéychün bir yighinda az sanliq milletlerni assimilyatsiye qilishni otturigha qoyghan. Milliy ishlar komitétining bir ayliq zhurnili bar idi, “Junggo milletliri” deydighan. Bu zhurnalda ju wéychünning pikri ashkara tenqid qilinip, xitayda nurghun milletler yashaydu, bu, köp milletlik, köp medeniyet, köp qutupluq dölet, bu séning neringge taqashti, dégendek gepler bilen. Qisqisi, ju wéychün bilen wang jingwéy öz-ara ashkara tillashqan. Xitayda yuqiri derijilik emeldarlarning maqale élan qilip, öz-ara bir-birini tillash ehwali héchqachan körülüp baqmighan.”

Emma ma xeyyünning körsitishiche, xitayning bu yilliq diniy yighinida “2‏-Ewlad az sanliq milletler siyasiti”ning teshebbuskari yuqiriqi shexsler yene bash kötürüp chiqqan. Shuning bilen bu yil musulmanlargha qarshi keypiyat yene kücheygen.

Doktor qahar baratning qarishiche, sayahet munbirini undaq özgertish musulmanlargha haqaret, dep chüshinishke bolmisimu, emma adil memetturning alibabagha pikir bérishi xataliq emes.

Qahar barat: “Alibaba digéni bu mingbir kéchidin chiqqan. Emdi haqaret dése bolmaydu. Chünki, bu musulmanlarning béti emes, özlirining béti. Lékin bu bet dunya xaraktérlik, hemme adem kiridighan, hemme adem ishlitidighan bet bolghachqa, qarap olturup choshqining ismini yézip qoysa, musulmanlar bu betke kirip, shuning bilen tijaret qilamdu-qilmamdu. Epsizlik, dégini mushu” dep körsetti.

Bu munazire xitay hökümiti Uyghur rayonida yémeklik we turmush buyumliridiki “Halal” dégen markini cheklep, buni “Diniy esebiylik” ning ipadisi, dep basturuwatqan nazuk mezgilde partlidi.

Da'iriler yéqinda ürümchi saybagh rayonida sendungdiki bir shirketning choshqa yéghini“Halal” dep bazargha salghanliqigha da'ir bir uchurini Uyghur ijtima'iy taratqulirigha yollighan ikki Uyghur yashni qolgha élip, torda “Milletler ittipaqigha ziyanliq uchur tarqatqan” dep eyibligen.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.