Sen'etchidin teshwiqatchigha: xitay hökümiti ussulchi dilnar abdulladin qandaq paydiliniwatidu?

Barliq wezipiliri tizilghan bu widé'oda, Uyghurlarning dangliq ussulchisi dilnar abdulla xitay teshwiqatigha sélinmaqta. 2023-Yili mart, béyjing.

Xitayning hökümet taratquliridin “Tengritagh tori” ning 7-mart künidiki sanida, béyjingda échiliwatqan xitay memliketlik siyasiy kéngeshning 14-nöwetlik 1-omumiy yighinigha qatnishiwatqan Uyghur dangliq ussulchi dilnar abdulla “Jungxu'a medeniyiti qelblerge singip ketsun” dégen témida doklat bergen. Mezkur doklatining awazliq nusxisi xitay taratqulirida élan qilin'ghan.

Dilnar abdulla sözide, xitay kompartiyesining bash sékritari shi jinping otturigha qoyghan ‛shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush‚, ‛jungxu'a medeniyitini shinjanggha singdürüsh‚ qatarliq yolyoruqlirini, “Shinjangni idare qilish we shijangni tereqqiy qildurushtiki muhim istratégiye” dep medhiyeligen.

U mundaq dégen: “Bash sékritar shi jinping, medeniyetni tonush we eng chongqur tonushni tekitlidi. U buni ‛milletler ittipaqliqining yiltizi, milletler ijil-inaqliqining rohi, shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush, yéngi dewrdiki kompartiyening shinjangni idare qilish yönilishining eng muhim terkibiy qismi‚ dep körsetti. Biz jongxu'a medeniyitini zémini keng bolghan shinjanggha singdüreyli.”

Dilnar abdulla yene atalmish “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” teshwiqatining ning Uyghur diyarida yolgha qoyulush ehwali heqqide ayrim toxtalghan.

U, rayonda jongxu'a medeniyiti ortaq éngi tetqiqat merkizi qurulghanliqi, arxé'ologiye we tarix tetqiqatining jungxu'a medeniyet en'enilirini kücheytish üchün xizmet qildurulghanliqi, shinjang muzéyi, shinjang medeniyet sariyi, shinjang resim körgezmisi qatarliq mexsus orunlar qurulup, shinjang tarixining jongxu'a medeniyitini namayen qilish köznikige aylandurulghanliqini alahide tilgha alghan.

U doklatida atalmish “Shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush” xizmitidiki yétersiz tereplernimu ayrim sherhiylep, bundin kéyinki xizmetlerde bu nuqtilarni kücheytishni teshebbus qilghan.

Undaqta, dilnar abdulla tekitlewatqan “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush”, “Jongxu'a milliti ortaq éngi” berpa qilish dégenlerning heqiqiy mahiyiti néme? xitay hökümitining bu xildiki siyasiy teshwiqatliri néme üchün her da'im xitay emeldarliri arqiliq emes, belki dilnar abdullagha oxshash xitayda tonulghan ussul cholpanliri, her sahediki Uyghur serxilliri yaki Uyghur emeldarlirining éghizi arqiliq otturigha qoyulidu?

Amérikadiki siyasiy weziyet analizchiliridin chikago uniwérsitétining tekliplik proféssori, kishilik hoquq adwokati téng byaw ependi bu heqte mundaq dédi: “Atalmish ‛shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush‚, ‛jongxu'a milliti ortaq gewdisi‚ dégenlerni Uyghur mesilisige tedbiqlighanda, bular medeniyet tajawuzchiliqi we medeniyet qirghinchiliqining del özidur. Ular bu atalghular arqiliq Uyghurlarning medeniyet en'enisi, diniy étiqadi, turmush aditi qatarliqlargha qarita tazilash élip barmaqta. Ularning yetmekchi bolghan nishanimu Uyghurlarning medeniyet kimliki, milli kimlikini we diniy étiqadini suslashturush. Emma xitay hökümitining Uyghur seri'ilirini tépip kélip, ularning éghizi arqiliq Uyghurlarning ‛shinjangni medeniyet arqiliq ozuqlandurush‚, ‛jongxu'a medeniyiti‚ dégenlerni qarshi alidighanliqini sözlitishining özini zulumgha uchrawatqanlarni zulum qilghuchigha medhiye oqutush dések bolidu. Bu xil mejburlashning arqa körünüshi tolimu qorqunchluq. Bular qarimaqqa nahayiti heywetlik we abistirakit uqumlardek körünidu. Emma uning arqisigha yoshurun'ghini qorqunuch we zorawanliqtur. Bu xil zorawanliq ewjige chiqqinida, zulumgha uchrighuchini zulum qilghuchigha medhiye oqutush derijisige bérip yétidu.”

Xitay memliketlik siyasiy kéngesh yighinida dilnar abdulla axiriqi sözlirini “‛jongxu'a milliti ortaq gewdisi éngi‚ her millet xelqining qelbining chongqur qatlamlirigha singip ketsun!” dégen debdebilik sho'arlar bilen axirlashturghan.

Téng byawning qarishiche, dilnar abdullagha oxshash Uyghur serxilliri bolsun yaki Uyghurlardin chiqqan hökümet emeldarliri bolsun we yaki adettiki Uyghur puqraliri bolsun, nöwettiki weziyette ularning néme déyishni tallash hoquqi yoq iken.

Téng biyaw mundaq dédi: “Uyghurlar üchün éytqanda, meyli u hökümet emeldari bolsun yaki addiy puqra bolsun, emeliyette ularning söz éytimida tallash hoquqi yoq. Bolupmu adettiki Uyghurlar üchün éytqanda, eger ulargha masliship oyun oynimisa, ular uruq-ewlatlirighiche yoqitilish qismitige uchraydu. Uyghur emeldarlirini élip éytsaq, bir tereptin ularning herqaysisining ehwali oxshimaydu. Ularning beziliri qorqunuch ichide wijdanigha xilap ishlarni qilishi mumkin, yene bir qisim Uyghur emeldarliri bolsa özining sadaqitini ipadilesh we xizmet körsitishke urun'ghan bolushimu mumkin.”

Téng byawning tekitlishiche, xitay kompartiye hökümiti, özining Uyghur siyasitini aqlashta Uyghur emeldarliri arqiliq gherbning eyibleshlirige taqabil turup kelmektiken.

U mundaq dédi: “Shinjangda kompartiye we hökümet organlirida ishleydighan Uyghur emeldarlar da'im xitay kompartiyesi teripidin gherb dunyasigha qarshi teshwiqatqa séliniwatidu. Ular hazir bu xil teshwiqatlar arqiliq, özining rayonda yürgüziwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitini yoshurushqa urunuwatidu. Ularning meqsitimu nahayiti éniq. Bu yillarda xelq'ara jem'iyet, kishilik hoquq teshkilatliri, gherbtiki démokratik döletler, xitay kommunist hökümitining rayondiki irqiy qirghinchiliqini qattiq eyiblidi. Xitay kompartiyesi bolsa, Uyghurlardin paydilinip, xelq'ara jem'iyetning tenqidige taqabil turmaqta. Bu ehwal zadila toxtap baqmidi.”

Amérikani haway shitatida turshluq tetqiqatchi, doktur hénri shajéwskiy ependining qarishiche, xitay kommunist partiyesi uzun yillardin buyan Uyghurlarni öz teshwiqatining qurali qilip kelmekte iken.

U mundaq dédi: “Méningche, xitay kommunist partiyesining bu jehette uzun bir tarixi bar. Ular Uyghurlar arqiliq özining siyasitini teshwiq qilip kelmekte. Buningda biz ilgiriki tarixlarni eslep ötsek bolidu. Mesilen, qurban tulum xitay kompartiyesining eng uzun waqit qollan'ghan teshwiqat modéllirining biridur. Xitayning Uyghur diyaridiki bu xil teshwiqat tarixi bek uzun. Bu xil kishiler peqet siyasiy teshwiqat éhtiyajidinla paydilinip qélinmastin, belki yene iqtisad, medeniyet saheliridimu paydilinip kélinmekte. Shundaq, bu uzun bir tarixiy dewrde shundaq boldi. Ular Uyghurlardin paydilinip, özining teshwiqatini qilip kelmekte.”

Hénriy shajiwskiy ependining qarishiche, xitay hökümiti tekitlep kéliwatqan atalmish “Jongxu'a milliti ortaq gewdisi éngi” dégini, hergizmu xitadiki hemme milletler barawer dégenni körsetmeydiken, eksiche, xitay bolmighan milletlerni xitaylashturush, bu teshwiqatning négizi hésablinidiken.

U bu heqte mundaq dédi: “Jongxu'a milliti dégenlik, xitaydiki hemme millet bbarawer dégenni bildürmeydu. U xitay milletchilik idiyesining ipadilinishidur. Xitay hökümiti hazir buningdin paydilinip, Uyghurlarning örp-aditini, kündilik yashash adetlirini ati'éstik idiye arqiliq dindin yiraqlashturmaqchi. Uyghurlarning diniy étiqadini yoqatmaqchi. Ular emeliyette Uyghurlarni kontrol astigha almaqchi.”

Hénriy ependining bildürüshiche, xitay kompartiye hökümiti üchün éytqanda, Uyghurlar arqiliq öz siyasitini teshwiq qilish, uning üchün téximu ünümlük we asan bolghan usullardin hésablinidiken.

Xitay hökümiti yéqinqi yillarda özining Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliq siyasitini aqlash üchün, shöhret zakir, erkin imirbaqi, zulhayat isma'ilgha oxshash Uyghur emeldarlirini chet ellerge ewetip, ularni birleshken döletler teshkilati yighinlirida sözlitip, xitay hökümitining Uyghur siyasitini aqlash pa'aliyetliride bolghan idi. Undin bashqa, yéqinda Uyghur aptonum rayonining re'isi erkin tuniyazning en'giliye we bélgiyede ziyarette bolidighanliqi heqqide xewerler tarqilip, muhajirettiki Uyghur jama'iti, Uyghur teshkilatliri we kishilik hoquq organlirining qattiq qarshiliqigha uchrighan idi. Shu sewebtin erkin tuniyazning yawropa sepiri emeldin qalghan idi.

Téng biyaw ependi xitay hökümitining Uyghur hökümet emeldarlirini gherb démokratik döletlirige ewetip, ularning éghizi arqiliq özining siyasitini aqlashqa urunuwatqanliqi heqqide mundaq dédi:

“Ularning Uyghur emeldarlirini gherb döletlirige ewetip, ularni sözlitishidiki meqsiti, gherb döletlirige taqabil turush we ularning eyibleshlirini mesxire qilishtur. Chünki bu emeldarlar insaniyetke qarshi jinayet ötküzgenler, irqiy qirghinchiliq jinayitige masliship bergenler idi. Ularning beziliri yene gherb döletliri teripidin jaza élan qilin'ghanlar idi. Eger xitay kompartiyesi bu emeldarlarni muweppeqiyetlik halda ulargha imbargo quyulghan döletlerge ewetelise, u halda bu gherb döletletlirige we xelq'ara kishilik hoquqqa qilin'ghan intayin chong mesxire bolghan bolatti.”