Doktur atalghan damolla

Ezher uniwérsitétida oqup doktorluq unwanigha érishken doktor hebibulla toxti ependi. 2015-Yili, qahire, misir.

Doktur hebibulla toxtini bügünning damollisi déyish mumkin. Chünki u bügünki Uyghurlardin ezherde oqup doktorluq unwanigha érishken üch shexsning biri idi. U 2017-yili may aylirida ürümchide tutqun qilindi. Uning késilgen mudditi heqqide 10 yil dégenlermu yigirme yil dégenlermu bar. Doktur hebibulla toxtining eserliri we kimliki heqqide toxtalghanda uning sha'irliqi, tetqiqatchiliqi we yéngiliq yaratquchi ikenliki közlerge tashlinidu. Uning hosulluq hayati yuqiriqi sahelerde diqqet tartidu.

1. Sha'ir talip

Hebibulla toxti özini Uyghur oqurmenlerge tunji qétim sha'ir süpitide tonutqanidi. U chaghlar uning ürümchidiki islam inistutida oquwatqan talip mezgili idi. Uning 2000-yili “Shinjang medeniyiti” zhurnilida élan qilin'ghan “Teklimakan, xoraz, ürümchi” dégen balladasi edebiyat sheydaliri arisida küchlük tesir peyda qilghanidi.

Mezkur ballada élan qilin'ghandin kéyin meshhur edib, merhum nurmuhemmet toxti eserge teqriz yézip mu'eyyenleshtürgenidi. Aptor eserde teklimakan deshtini kerbala deshtige oxshitip satuq bughraxan qebrisining muhemmed eleyhissalamning newrisi hezriti hüseyin qebrisidek kishilerning rohida ebediyleshmigenlikidin ökün'genidi.

Sha'irhebibulla toxti tekimakanni sina chöli bilen sélishturup süretleydu. U musa peyghemberning pir'ewin ordisida chong bolghan bolsimu öz qowmining himatchisi bolghanliqigha qayilliq bildüridu. Öz xelqini misirdiki zalim hakimiyetning zulumdin qutquzup chiqqanliqigha teklimakanning ehwalini mundaq ima qilghanidi.

Pak saddiliq bulghighan jay bu,

Mel'un pir'ewin chünki bu jayda,

Baqmaptiken musa kebi shox,

Jesur, zérek, birer merd bala.

“Shinjang medeniyiti” de özini tonutqan sha'ir hebibulla toxti bashqa edebiy zhurnallarda nadir shi'érlarni élan qilip turghan. Uning qisqiche terjimihaligha da'im “Talip” dégen chéliqarliq söz qoshup qoyulatti.

2. Tetqiqatchi hebibulla

Hebibulla toxti 2002-yili islam dunyasidiki nopuzluq ilim dergahi ezher uniwéristétigha oqushqa kirgendin kéyin nezirini pelsepe, sélishturma medeniyet we idé'ologiye tarixi sahelirige qaratti. Shundin bashlap u Uyghur oqurmenlerge bir islam ölimasi süpitide körün'gendin bashqa yene bir tetqiqatchi süpitide körünüshke bashlidi. Uning “Shinjang medeniyiti” zhurnilida élan qilin'ghan “Medeniyetning gén xeritisi” dégen mawzuluq maqalisi Uyghurlarni öz ichige alghan musulmanlar dunyasining tepekkur musapisini méghizliq xulasilep chiqti. Shundin kéyin hebibulla toxti obrazliq tepekkur asas qilinidighan shé'ir ijadiyitidin logikiliq tepekkurgha tayinidighan tetqiqat sahesige qedem qoydi.

Tetqiqatqa qedem qoyghandin kéyin hebibulla toxti asasliq islam tarixi, qanunshunashliqi yeni fiqih ilmi bilen meshghul boldi. Bu jeryanda u Uyghur tilida islam tetqiqatigha da'ir ilmiy eserlerning azliqini bayqap terjime xizmitige kirishti. U musulmanlar yaratqan medeniyet we meripettin xewer bergüchi dangliq eser “Islam medeniyiti” ning terjimisige ishtirak etti we bir qanche tomini musteqil téjime qilip chiqti. U yene islam dunyasidiki dangliq hedisshunas muslimning hedisler toplimi terjime qildi.

Hebibulla toxti ezher uniwérsitétida on nechche yil izdinip 2015-yili séntebirde islam qanunshunasliqi boyiche doktorluq unwanigha érishti. Uning “Eqide-ilahiyet mesililiridin menbelen'gen ixtilapiy mesililer toghrisida tetqiqat we tedbiqat” dégen doktorluq dissértatsiyesi bahalash komitétining yuqiri bahasigha na'il boldi.

3. Tepekkur tewekkülchisi

Hebibulla toxtining kishilerni heyran qilghini uning yépyéngi bir uslub bilen “Qur'an kerim” ni Uyghurchigha tepsirilik terjime qilmaqchi bolghanliqi idi. Uning “Qur'anni ereb tarixigha we medeniyitige tashlap bérishke bolmaydu, allaning sözi makan we zamanning cheklimisige uchrimaydu, shunga qur'anning tepsiride keltürülgen misallar choqum qur'an chüshken dewrlerdin we ereb tarixidin élinishi shert emes, men qur'anni Uyghur tarixidin we medeniyitidin misal élip tepsir qilimen” dégen idi. Kishilerge mezkur jümle alamet chöchüterlik tuyulghan bolsa kérek, mushu kün'giche hebibulla heqqide söz bolsa bu gep chiqip qalidu.

Doktur hebibulla toxtining edebiyat, ilahiyet we terjime saheside qazan'ghan utuqliri ijtima'iy taratqularda alqishlan'ghanidi. Uninggha Uyghur tetqiqatchilar we ölimalarmu yuqiri bahar bergen idi. Ürümchidiki islam inistitotimu oni oqutquchiliqqa teklip qilghanidi.

Merhum muhemmet salih damollam hebibullagha qayillarning biri idi. Damollam hebibulla toxtining toyigha bash bolup qatniship uninggha atap bir qeside yazghanliqi Uyghur jem'‍iyitide xéli yillarghiche éghizdin éghizgha tarqilip yürgenidi.

Hebibulla toxti 1979-yili qeshqer yéngisarda meripetperwer a'ilide tughulghan. 1998-Yili islam institutigha qobul qilinip, 2002-yili ezher uniwérsitéti ereb-islam tetqiqati institutigha qobul qilin'ghan. 2004-Yili mezkur instituttin baklawérliq ilmiy unwanigha érishken hemde aspirantliqqa qobul qilin'ghan, 2009-yili 8-ayda “Imam bezdewiyning usulfiqhi kitabining sherhisi toghrisidiki tetqiqat we tehqiqat” namliq ilmiy maqalisi bilen magistirliq ilmiy unwanigha érishken. 2010-Yili dokturantliqqa qobul qilin'ghan. 2015-Yili séntebirde islam qanunshunasliqi boyiche doktorluq unwanigha érishken.

2000-Yilidin bashlap hebibulla toxtining 40 parchidin artuq esiri herqaysi Uyghurche metbu'atlarda élan qilin'ghan. U misirda oquwatqan mezgilde se'udi erebistan, ereb birleshme xelipiliki qatarliq ellerde échilghan türlük ilmiy muhakime yighinlirigha ishtirak qilghan, Uyghur oqughuchilargha islam tetqiqatigha da'ir témilarda léksiyelerni bergen.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.