Kishilik hoquqni közitish teshkilati: “Yaponiye xitayning dölet halqighan basturushigha qarshi tedbir qollinishi kérek”

Xitay hökümitining xitaydin halqip chet ellerdiki öktichi awazlarni basturush, Uyghur, tibet qatarliq jama'etlerni nazaret qilish, chet el uniwérsitétliridiki xitay heqqidiki selbiy köz qarashlarni yoqitishqa urunushtek chégra halqighan basturush herikiti yéqinqi yillarda gherb démokratik döletlirining diqqitini qozghashqa bashlighan. Bolupmu, xitay hökümiti Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqni bashlap, chet ellerdiki Uyghurlarnimu yurtliridiki a'ile ezaliri arqiliq teqibleshke alghandin kéyin Uyghurlarning bu mesilini özliri turushluq döletlerdiki axbaratlargha, munasiwetlik organlargha yetküzüshi netijiside xitayning chégra halqighan bésimning kölimi gherb hökümetlirige ashkara bolghanidi.

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilati yéqinda xitay hökümitining yaponiyediki dölet halqighan basturush mesilisi heqqide bir doklat teyyarlap, yaponiye hökümitini bu mesilige diqqet qilishqa dewet qilghan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati mexsus doklatida, yaponiyede turuwatqan Uyghurlar, tibetler we mongghullar, xongkongluqlar we xitaylardin bolup 25 kishini ziyaret qilghan bolup, ular hemmisi özlirining xitay hökümiti yaqturmaydighan namayish, pa'aliyet we yaki tor söhbetlirige qatnashqandin kéyin yoluqqan péshkellikliri, a'ile ezalirining uchrighan bésimi heqqide guwahliq bergen we qolidiki ispatlarni körsetken.

Guwahliq bergen Uyghurlar bolsa özliri yaponiyede xitay hökümitining Uyghurlargha élip barghan irqiy qirghinchiliqini pash qilishqa munasiwetlik namayishlar we pa'aliyetlerge qatnashqandin kéyin xitay hökümitining yurtliridiki a'ile ezalirini izdep bérip tehdit qilghanliqini, ündidar arqiliq téléfon qilip, hökümetke naraziliq bildüridighan pa'aliyetlerge qatnashmasliq heqqide agahlandurghanliqini, xitay saqchi xadimlirining yaponiye Uyghur jem'iyitining ezaliri we hemde yaponiyede turuwatqan Uyghurlar toghrisidiki uchurlarni özlirige yetküzüp bérishni telep qilghanliqini éytip bergen.

Yaponiye Uyghur jem'iyitining idare hey'et ezasi we dunya Uyghur qurultiyining yaponiyediki wekili sawutjan memet ependining radiyomizgha dep bérishiche, yaponiyediki Uyghurlarning xitayning bundaq bésimlirigha uchrash ehwali bir qeder éghir bolup, ular bu mesilini köp qétim yaponiye da'irilirige yetküzgen.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining bu heqtiki doklatida körsitilishiche, guwahliq bergen kishiler köpinchisi bundaq ehwalgha yoluqqanda ehwalni yaponiye hökümet da'irilirige bildürüshni xalimighan bolup, ular yaponiye hökümitining bu heqte birer ish qilip béreleydighanliqigha ishenmeydiken.

Sawutjan memet ependimu bu heqte toxtilip, yaponiye hökümitining xitayning chégra halqighan bésimigha qarita bir éniq qanuni yoqluqini, shunga bu mesilide tedbirsiz qéliwatqanliqini bildürdi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümi mu'awin diréktori maya wangning déyishiche, xitayning chégra halqighan basturush herikiti hazir gherb démokratik döletliride küchlük diqqet qozghawatqan bolsimu, yaponiyede téxi u haletke yetmigen. Shunga u bu doklat arqiliq yaponiye hökümitining diqqitini tartishni meqset qilghanliqini dédi. U mundaq dédi:

“Xitay dölet halqighan basturush herikitini kéyinki on nechche yildin béri nahayiti küchlük qanat yaydurdi. Uyghurlar bolsa bu bésimgha téximu qattiq uchridi. Yéqinqi yillardin buyan amérika qatarliq gherb elliride bu mesile xéli kengri tonulup, hökümetlerning diqqitini tartti. Emma yaponiye üchün undaq déyelmeymiz. Biz xitayning yaponiyediki basturush heriketliri heqqide bir doklat teyyarlash arqiliq yaponiye hökümitining diqqitini tartishni meqset qilduq. Chünki yaponiye xitayning qoshnisi hem asiyadiki démokratik dölet bolush süpiti bilen muhim ehmiyetke ige. Yaponiye tarixtiki xitay ziyaliyliri eng köp teshkillen'gen bir dölet bolush süpiti bilen intayin muhim bir dölet bolup hésablinidu.”

Maya wang xanimning tekitlishiche, hökümetlerning xitayning chégra halqighan basturushigha bolghan tonushini östürüsh chet ellerdiki Uyghur, tibet we bashqa jama'etlerning bixeterlikige kapaletlik qilishta muhim rol oynaydiken. U mundaq dédi:

“Xitayning dölet halqighan basturush herikiti köpinche hallarda shu kishining yurtliridiki a'ile ezalirini bésim astigha élish arqiliq élip bérilghan bolghachqa, demalliqqa chet el hökümetliri xitayda yashawatqan kishilerge yardem qilalmaydighandek körünidu. Biraq, hökümetlerning xitay élip bériwatqan chégra halqighan basturushining kölimi we ziyini heqqidiki tonushini östürüsh intayin muhim. Shundaq qilghanda chet ellerde yashawatqan Uyghurlarni qoghdighili, ulargha meniwi yardemlerni qilghili, ularning chet el hökümetliri teripidin xitaygha qayturulushining aldini alghili we bu hökümetlerning xitaygha bésim ishlitishini qolgha keltürgili bolidu, dep qaraymen.”

Melum bolushiche, kishilik hoquqni közitish teshkilati tekshürüsh netijisini élan qilghandin kéyin xitayning yaponiyediki bash elchixanisi bilen alaqe qilip buninggha néme deydighanliqini sorighan bolsimu, xitay elchixanisi buninggha jawab qayturmighan. Shuning bilen bir waqitta yene, yaponiye tashqi ishlar ministirliqimu bu mesilige baha bérishni ret qilghan. Kishilik hoquqni közitish teshkilati yene yaponiye döletlik saqchi idarisi bilen alaqe qilip, xitayning yaponiyede ep bériwatqan basturush herikitige qandaq inkas qayturidighanliqini sorighan bolsimu oxshashla jawab alalmighan.

Sawutjan memet ependining körsitishiche, yaponiye hazirghiche xitayning eqliy mülük hoquqini oghrilash heriketlirini jazalaydighan bir qisim tedbirlerni qollan'ghan bolsimu, emma téxi kishilik hoquq mesililiri we jasusluq qilmishlirini jazalap baqmighan bolup, u bu qétimliq doklatning yaponiye hökümiti üchün bir türtke bolup qélishini ümid qilidighanliqini éytti.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati bu heqtiki doklatida yaponiye hökümitige pikir-tekliplirini sun'ghan. Bu teklipler: xitay hökümitining chet ellerdiki dölet halqighan basturushi peyda qiliwatqan tehditni tonush, bu xil weqelerni doklat qilish üchün bir sistéma ornitish we bu arqiliq ularning asasiy hoquqini qoghdashqa yardem bérish؛ bundaq weqelerni pash qilghanlarning xususiy mexpiyetlikige we bixeterlikige kapaletlik qilish hemde ishenchlik délolarni pash qilghan kishilerning chégradin qoghlap chiqirilip, xitaygha we ötküzüp bérilmeslikige kapaletlik qilish, bu xil bésimgha duch kelgen kishilerge panahliq tilesh yaki bashqa qoghdash usullirini tewsiye qilish؛ xitay hökümitige yaponiyediki dölet halqighan bésimini toxtitish heqqide ochuq-ashkara chaqiriq qilish qatarliqlardur.