Доналд трампниң ички кабенти хитайға нисбәтән кәскин позитсийәдики сиясийонлардин тәшкил тапмақта (1)

Вашингтондин мухбиримиз җәвлан тәйярлиди
2024.11.18
Marko-Rubio-Michael-Waltz-1920 Һазирғичә вәзипигә қоюлуши мәлум кишиләр ичидә уйғурларға тонушлуқ болғанлиридин, җумһурийәтчи авам палата әзаси майкел валтиз (Michael Waltz) билән кеңәш палата әзаси марко рубийо болуп, уйғур мәсилисини йеқиндин билидиған бу кишиләрниң кабентқа елиниши күчлүк диққәт қозғимақта
Photo: RFA

Американиң бу нөвәт қайта сайланған пирезиденти доналд трамп, хитайға тунҗи қетим таможна беҗини өстүрүш билән зәрбә бәргән пирезидент болуп, бу қетим у қайта сайланғандин кейин кәлгүси һөкүмитигә таллиған юқири дәриҗилик әмәлдарларниң һәммиси хитайға қарши кәскин мәйдани вә қаттиқ позитсийәси билән тонулған сиясәтчиләр болмақта.

14-Ноябир, “ню-йорк вақти гезити” дә елан қилинған бир мақалидә, бу қетим қайта сайланған доналд трампниң биринчи қетим вәзипә өтигән мәзгилдә хитайға башлатқан сода җеңини давамлаштуридиғанлиқи вә бу риқабәттә утуп чиқиши мумкинлики оттуриға қоюлған. 2019-Йилдин башлап, пирезидент доналд трамп хитайниң сода-иқтисад кеңәймичилики вә күнсери күчийип барған тәһдитлиригә қарши тәдбир алғандин кейин, америкадики һәр икки партийә уни қоллиған, пирезидент байдинму униң сиясәтлирини давамлаштурған. Хитай маллиридин елинидиған баҗниң изчил юқири болуши һәмдә “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ниң йолға қоюлуши нәтиҗисидә, хитай ширкәтлириниң америкаға төкмә қилидиған маллири азайған, хитайниң експорт миқдари төвәнлигән. Бир нәччә йиллиқ ковид вабасиму хитайниң иқтисадиға зәрбә бәргән. Бүгүнки күндә хитайниң иқтисади бир изида тохтап қалған болуп, бу әһвал пирезидент трампниң хитай иқтисадиға техиму күчлүк зәрбә беришигә қолайлиқ яритип беридикән. Мақалидә мундақ дейилгән: “әгәр доналд трамп биринчи қетимлиқ пирезидентлиқ мәзгилидә хитайға қаратқан күчлүк позитсийәси, қаратмилиқ тактикиси вә қаттиқ пиринсипини бирләштүрсә, хитай кәлгүси төт йилда өзини сақлап қелиш үчүнла тиркишиду. Америка үчүн бу, хитай билән болған риқабәттә утуп чиқишниң әң яхши пурсити болуп қалиду”.

Мақалидә ейтилишичә, пирезидент байдин вәзипә өтигән 4 йилда гәрчә доналд трампниң хитайға қаратқан сиясәтлиригә варислиқ қилған болсиму, “хитай билән тоқунушмаслиқ” үчүн тиришип, юмшақ қоллуқ сиясәт қолланған. Һалбуки, бу пурсәттә хитай рәһбири ши җинпиң хитайниң ички мәсилилирини һәл қилип, хитайни техника, сода җәһәттә күчләндүрүп, тәйвәнгә тәһдит селишқа башлиған, ташқи җәһәттә русийә билән бирлишивалған.

Пирезидент трампниң қаришичә, хитайниң мәркәз башқурушидики пиланлиқ иқтисади билән ясаш санаити модели бир хил талан-тараҗ қилиш шәклидур. Хитай һөкүмити бир яқтин хитайдики ишчиларни езиду, бир яқтин америка ишчилирини вәйран қилиду. Шуңа хитайдин киридиған малға 60 пирсәнт баҗ алғанда, коммунист һөкүмәтниң байлиқи азийиду, омумий ишләпчиқириш қиммити аз дегәндә икки пирсәнт төвәнләйду.

Доналд трампниң мәқсити, хитай билән риқабәтлишишла әмәс, бәлки бу риқабәттә хитайни мәғлуп қилиш болуп, буниң үчүн у йеңи кабентқа хитай тәһдитигә қарши туридиған “лачин гуруһи” дикиләрни таллиған. Буниңдики нишан, хитай компартийәси рәһбири ши җинпиңни нәпәс алдурмаслиқ, уни алдирап контрол қилалмайдиған яки пәрәз қилалмайдиған хәтәрлик вәзийәткә мәһкум қилиш икән.

Америкадики сиясий анализчи илшат һәсәнниң қаришичә, пирезидент доналд трампниң бу қетим хитайға қарши мәйданға чүшәләйдиған сиясәтчиләрни таллиши униң хитай билән болған риқабәттә утуп чиқиш ирадисини ипадиләйдикән.

Пирезидент доналд трамп американиң ташқи ишлар министири қилип көрсәткән марко робийо хитай компартийәсиниң маһийитини яхши билидиған, хитайниң юқири техника оғрилиқи вә кишилик һоқуқ җинайәтлиригә қарши туруп келиватқан кеңәш палата әзаси болуп, униң кәлгүсидә американиң ташқи ишлириға мәсул болуши, америка билән хитай мунасивитиниң ялғуз таможна беҗини өстүрүш биләнла чәкләнмәйдиғанлиқини, бәлки униңдинму һалқиған чоңқур мәсилиләрни өз ичигә алидиғанлиқини көрсәтмәктә. Бу һәқтә ройтерс агентлиқида елан қилинған мулаһизидә, америка кеңәш палатаси ташқи мунасивәт вә истихбарат комитетиниң нопузлуқ әзаси болған марко робийо хитайниң американиң дүшмини икәнликигә чин қәлбидин ишинидиған сиясәтчи, пирезидент доналд трампниң марко робийони таллиши униң хитайға техиму күчлүк сиясәт қоллинидиғанлиқиниң бешарити, дейилгән. Униңдин башқа, доналд трамп американиң дөләт хәвпсизлики мәслиһәтчиси қилип таллиған авам палата әзаси майк валтиз (Mike Waltz), америка мәркизи ахбарат идариси (CIA) ниң башлиқи қилип таллиған җон раткилиф (John Ratcliffe) қатарлиқларму хитайға қаттиқ қол болушни тәшәббус қилидиған, шу сәвәбтин хитайни биарам қиливатқан сиясәтчиләр икән.

Америкадики сиясий анализчи, “бейҗиң баһари” журнилиниң сабиқ баш муһәррири ху пиң мундақ дәйду: “трамп бу қетим намзатлиққа көрсәткәнләрниң һәммиси дегүдәк хитайға қаттиқ қол болушни яқлайдиғанлар. Болупму ташқи ишлар министири намзати марко робийо узундин буян кишилик һоқуқ мәсилиси, уйғурлар, тибәтләр, хоңкоңлуқлар вә тәйвән мәсилисидә өзиниң күчлүк мәйданини ипадиләп кәлди. Йәнә келип, у хитайни һәқиқий чүшинидиған сиясәтчи. Униңдин башқа америка дөләт хәвпсизлики мәслиһәтчиси вә истихбарат идарисиниң башлиқи намзатлириниң һәммиси хитайниң америкаға тәһдит икәнликини билдүргән кишиләрдур. Буниңдин көрүвелишқа болидуки, трампниң бу қетимқи һөкүмәт кабенти американиң нәччә нөвәтлик пирезидентлиқ дәвридин буян хитайға әң қаттиқ сиясәт қоллинидиған кабенти һесаблиниду”.

Һалбуки, америка таратқулирида, пирезидент доналд трамп көрсәткән бәзи намзатлар, мәсилән, дөләт мудапиә министири пет һегсет, әдлийә министири мәт гетиз (Matt Gaetz) вә дөләт истихбарат директори тулси гәберд (Tulsi Gabbard) қатарлиқларниң бу орунға лайиқ әмәслики һәққидә талаш-тартишларниң оттуриға чиқиватқанлиқи мәлум болмақта.
Америкадики рәнд сиясәт тәтқиқат мәркизи хәлқара тәртип вә хәвпсизлик мутәхәссиси, доктор раймонд ко хитай билән риқабәтлишиш нуқтисидин, пирезидент доналд трамп көрсәткән йеңи кабент әзалириға баһа берип мундақ дәйду: “мениңчә, майк валтиз хитай билән риқабәтлишиш җәһәттә наһайити яхши намзат, у дөләт хәвпсизлики мәслиһәтчиси вәзиписини ишқа селип, һәр қайси министирлар вә һөкүмәтниң диққитини хитайға қарши риқабәткә мәркәзләштүрүшкә ярдәм берәләйду. Униңға селиштурғанда, дөләт мудапиә министири пет һегсет билән дөләт истихбарат директори тулси гәберд (Tulsi Gabbard) қатарлиқлар хитай билән риқабәтлишишкә анчә көңүл бөлмәйдиған сиясәтчиләрдур”.

Көзәтчи илшат һәсән әпәндиниң қаришичә, пирезидент доналд трамп таллиған йеңи кабент әзалири гәрчә хитайға қарши күчлүк болсиму, ахирқи қарарни чиқиридиған киши йәнила доналд трамп болуп, униң хитайға қарши мәйданини изчил сақлиялиши наһайити муһим икән.

Пирограммимизниң кейинки қисмида, доналд трамп башчилиқидики “лачин гуруһи” ниң кәлгүсидә хитай билән сода-иқтисад вә юқири техника җәһәттә елип баридиған күриши, хитайниң буниңға қандақ тақабил туруши мумкинлики һәмдә бу тоқунушниң уйғур елигә көрситидиған тәсири һәққидә мулаһизә елип баримиз.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.