Donald trampning ichki kabénti xitaygha nisbeten keskin pozitsiyediki siyasiyonlardin teshkil tapmaqta (1)

Amérikaning bu nöwet qayta saylan'ghan pirézidénti donald tramp, xitaygha tunji qétim tamozhna béjini östürüsh bilen zerbe bergen pirézidént bolup, bu qétim u qayta saylan'ghandin kéyin kelgüsi hökümitige tallighan yuqiri derijilik emeldarlarning hemmisi xitaygha qarshi keskin meydani we qattiq pozitsiyesi bilen tonulghan siyasetchiler bolmaqta.

14-Noyabir, “Nyu-york waqti géziti” de élan qilin'ghan bir maqalide, bu qétim qayta saylan'ghan donald trampning birinchi qétim wezipe ötigen mezgilde xitaygha bashlatqan soda jéngini dawamlashturidighanliqi we bu riqabette utup chiqishi mumkinliki otturigha qoyulghan. 2019-Yildin bashlap, pirézidént donald tramp xitayning soda-iqtisad kéngeymichiliki we künséri küchiyip barghan tehditlirige qarshi tedbir alghandin kéyin, amérikadiki her ikki partiye uni qollighan, pirézidént baydinmu uning siyasetlirini dawamlashturghan. Xitay malliridin élinidighan bajning izchil yuqiri bolushi hemde “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ning yolgha qoyulushi netijiside, xitay shirketlirining amérikagha tökme qilidighan malliri azayghan, xitayning éksport miqdari töwenligen. Bir nechche yilliq kowid wabasimu xitayning iqtisadigha zerbe bergen. Bügünki künde xitayning iqtisadi bir izida toxtap qalghan bolup, bu ehwal pirézidént trampning xitay iqtisadigha téximu küchlük zerbe bérishige qolayliq yaritip béridiken. Maqalide mundaq déyilgen: “Eger donald tramp birinchi qétimliq pirézidéntliq mezgilide xitaygha qaratqan küchlük pozitsiyesi, qaratmiliq taktikisi we qattiq pirinsipini birleshtürse, xitay kelgüsi töt yilda özini saqlap qélish üchünla tirkishidu. Amérika üchün bu, xitay bilen bolghan riqabette utup chiqishning eng yaxshi pursiti bolup qalidu”.

Maqalide éytilishiche, pirézidént baydin wezipe ötigen 4 yilda gerche donald trampning xitaygha qaratqan siyasetlirige warisliq qilghan bolsimu, “Xitay bilen toqunushmasliq” üchün tiriship, yumshaq qolluq siyaset qollan'ghan. Halbuki, bu pursette xitay rehbiri shi jinping xitayning ichki mesililirini hel qilip, xitayni téxnika, soda jehette küchlendürüp, teywen'ge tehdit sélishqa bashlighan, tashqi jehette rusiye bilen birlishiwalghan.

Pirézidént trampning qarishiche, xitayning merkez bashqurushidiki pilanliq iqtisadi bilen yasash sana'iti modéli bir xil talan-taraj qilish sheklidur. Xitay hökümiti bir yaqtin xitaydiki ishchilarni ézidu, bir yaqtin amérika ishchilirini weyran qilidu. Shunga xitaydin kiridighan malgha 60 pirsent baj alghanda, kommunist hökümetning bayliqi aziyidu, omumiy ishlepchiqirish qimmiti az dégende ikki pirsent töwenleydu.

Donald trampning meqsiti, xitay bilen riqabetlishishla emes, belki bu riqabette xitayni meghlup qilish bolup, buning üchün u yéngi kabéntqa xitay tehditige qarshi turidighan “Lachin guruhi” dikilerni tallighan. Buningdiki nishan, xitay kompartiyesi rehbiri shi jinpingni nepes aldurmasliq, uni aldirap kontrol qilalmaydighan yaki perez qilalmaydighan xeterlik weziyetke mehkum qilish iken.

Amérikadiki siyasiy analizchi ilshat hesenning qarishiche, pirézidént donald trampning bu qétim xitaygha qarshi meydan'gha chüsheleydighan siyasetchilerni tallishi uning xitay bilen bolghan riqabette utup chiqish iradisini ipadileydiken.

Pirézidént donald tramp amérikaning tashqi ishlar ministiri qilip körsetken marko robiyo xitay kompartiyesining mahiyitini yaxshi bilidighan, xitayning yuqiri téxnika oghriliqi we kishilik hoquq jinayetlirige qarshi turup kéliwatqan kéngesh palata ezasi bolup, uning kelgüside amérikaning tashqi ishlirigha mes'ul bolushi, amérika bilen xitay munasiwitining yalghuz tamozhna béjini östürüsh bilenla cheklenmeydighanliqini, belki uningdinmu halqighan chongqur mesililerni öz ichige alidighanliqini körsetmekte. Bu heqte roytérs agéntliqida élan qilin'ghan mulahizide, amérika kéngesh palatasi tashqi munasiwet we istixbarat komitétining nopuzluq ezasi bolghan marko robiyo xitayning amérikaning düshmini ikenlikige chin qelbidin ishinidighan siyasetchi, pirézidént donald trampning marko robiyoni tallishi uning xitaygha téximu küchlük siyaset qollinidighanliqining béshariti, déyilgen. Uningdin bashqa, donald tramp amérikaning dölet xewpsizliki meslihetchisi qilip tallighan awam palata ezasi mayk waltiz (Mike Waltz), amérika merkizi axbarat idarisi (CIA) ning bashliqi qilip tallighan jon ratkilif (John Ratcliffe) qatarliqlarmu xitaygha qattiq qol bolushni teshebbus qilidighan, shu sewebtin xitayni bi'aram qiliwatqan siyasetchiler iken.

Amérikadiki siyasiy analizchi, “Béyjing bahari” zhurnilining sabiq bash muherriri xu ping mundaq deydu: “Tramp bu qétim namzatliqqa körsetkenlerning hemmisi dégüdek xitaygha qattiq qol bolushni yaqlaydighanlar. Bolupmu tashqi ishlar ministiri namzati marko robiyo uzundin buyan kishilik hoquq mesilisi, Uyghurlar, tibetler, xongkongluqlar we teywen mesiliside özining küchlük meydanini ipadilep keldi. Yene kélip, u xitayni heqiqiy chüshinidighan siyasetchi. Uningdin bashqa amérika dölet xewpsizliki meslihetchisi we istixbarat idarisining bashliqi namzatlirining hemmisi xitayning amérikagha tehdit ikenlikini bildürgen kishilerdur. Buningdin körüwélishqa boliduki, trampning bu qétimqi hökümet kabénti amérikaning nechche nöwetlik pirézidéntliq dewridin buyan xitaygha eng qattiq siyaset qollinidighan kabénti hésablinidu”.

Halbuki, amérika taratqulirida, pirézidént donald tramp körsetken bezi namzatlar, mesilen, dölet mudapi'e ministiri pét hégsét, edliye ministiri met gétiz (Matt Gaetz) we dölet istixbarat diréktori tulsi gebérd (Tulsi Gabbard) qatarliqlarning bu orun'gha layiq emesliki heqqide talash-tartishlarning otturigha chiqiwatqanliqi melum bolmaqta.
Amérikadiki rend siyaset tetqiqat merkizi xelq'ara tertip we xewpsizlik mutexessisi, doktor raymond ko xitay bilen riqabetlishish nuqtisidin, pirézidént donald tramp körsetken yéngi kabént ezalirigha baha bérip mundaq deydu: “Méningche, mayk waltiz xitay bilen riqabetlishish jehette nahayiti yaxshi namzat, u dölet xewpsizliki meslihetchisi wezipisini ishqa sélip, her qaysi ministirlar we hökümetning diqqitini xitaygha qarshi riqabetke merkezleshtürüshke yardem béreleydu. Uninggha sélishturghanda, dölet mudapi'e ministiri pét hégsét bilen dölet istixbarat diréktori tulsi gebérd (Tulsi Gabbard) qatarliqlar xitay bilen riqabetlishishke anche köngül bölmeydighan siyasetchilerdur”.

Közetchi ilshat hesen ependining qarishiche, pirézidént donald tramp tallighan yéngi kabént ezaliri gerche xitaygha qarshi küchlük bolsimu, axirqi qararni chiqiridighan kishi yenila donald tramp bolup, uning xitaygha qarshi meydanini izchil saqliyalishi nahayiti muhim iken.

Pirogrammimizning kéyinki qismida, donald tramp bashchiliqidiki “Lachin guruhi” ning kelgüside xitay bilen soda-iqtisad we yuqiri téxnika jehette élip baridighan kürishi, xitayning buninggha qandaq taqabil turushi mumkinliki hemde bu toqunushning Uyghur élige körsitidighan tesiri heqqide mulahize élip barimiz.