Donald trampning qayta pirézidéntliqqa saylinishi Uyghur mesilisige qandaq tesir körsitishi mumkin?

Jumhuriyetchiler partiyesining pirézidént namzati sabiq pirézidént donald tramp saylam netijisini közitish yighilishida sözlewatidu. 2024-Yili 6-noyabir, charshenbe, gherbiy palma sahili, filorida

5-Noyabir pütkül dunya jama'itining küchlük diqqitini tartqan amérika pirézidéntliq saylimi axiri sabiq pirézidént donald trampning ghelibisi bilen axirlashti. 2016-Yili siyasiy sahege natonushluqigha köre, amérika xelqining tallishi bilen donald tramp pirézidéntliq hayatini bashlighanidi. Pirézidént tramp 4 yilliq pirézidéntliq hayatida amérika we dunyagha intayin chongqur tesir peyda qildi. 2020-Yilidiki pirézidéntliq saylimida, pirézidént jow baydén teripidin meghlup qilin'ghan trampning, 2024-yili amérika xelqi teripidin eng yüksek qollash bilen qayta pirézidéntliqqa layiq körülüp, pütkül dunyani heyran qaldurdi. Buning bilen amérika tarixida dewr atlap pirézidént bolushtek yéngiliqni yaratqan donald tramp we amérikaning kéyinki yüzlinishi heqqidiki perezler arqa-arqidin otturigha chiqishqa bashlidi. Beziler endishilense, beziler ümidwarliqini ipadileshti. Hetta Uyghurlar arisidimu bu heqtiki perqliq qarashlar otturigha chiqiwatqanliqi tebi'iy. Chünki, amérika hökümitining Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish we xitayni dawamliq jazalash mesilisidiki pozitsiyesi, del muhajirettiki Uyghurlar eng köngül bölidighan mesile idi. Undaqta, donald tramp wezipige olturghandin kéyin amérikaning Uyghur mesilisidiki pozitsiyeside özgirish bolamdu?

Melum bolghinidek, amérikada démokratlar partiyesi bilen jumhuriyetchiler partiyesi öz ara riqabet munasiwitide bolsimu, emma Uyghur mesilisi bu ikki partiye arisidiki birdinbir ortaq témigha aylan'ghanliqi amérikiliqlarla emes, dunyamu étirap qilidighan heqiqettur. Hetta Uyghurlargha alaqidar bezi qanunlarmu bu ikki partiyening hemkarliqi astida royapqa chiqqan. Bundaq hemkarliq amérika tarixida ezeldin körülmigen dések esla artuq ketmeydu elwette!

Uyghurlar 2016-yilidin buyan özining ajayip sirliq irqiy qirghinchiliq qismetliri seweb, özgiche xaraktérge ige bu pirézidént bilen tengla xelq'ara siyaset sehnisining merkizige yol aldi. Donald tramp wezipe ötigen mezgilde, Uyghurlargha qaldurghan eng chong tesirimu mundaq 3 jehette ipadilinidu. Uning biri, Uyghurlarning kishilik hoquqini qoghdash we irqiy qirghinchiliq bilen munasiwetlik bolghan xitay emeldarlirini jazalash heqqidiki “Uyghur kishilik hoquq qanuni” ni testiqlash؛ ikkinchisi, xitayning 300 din artuq karxanilirini jazalash tizimlikige kirgüzüsh؛ üchinchisi, baydén hökümitige hoquqni ötküzüp bérishtin bir kün awwal, xitayning Uyghurlar we bashqa az sanliq musulmanlar üstide irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qilghanliqini jakarlashtur.

Derweqe, kommunist xitay 1949-yili Uyghur élige bésip kirgendin buyan ötküzüp kéliwatqan jinayetlirige, tramp dewride tunji qétim “Irqiy qirghinchiliq” dégen tamgha uruldi. Bu hadise xitayni puti köygen toxudek sekritiwetken, hetta donald tramp pirézidéntliq saylimida meghlup bolghinida, xitay eng xushal bolghanidi. Hetta xitay bashqurushidiki shinxu'a tori eyni chaghdiki twittir hésabida “Axiri ketting donald tramp!” dégen menide uchur élan qilghan. Xitay hökümitimu tramp hökümitide wezipe ötigen marko rubi'o, mayk pompé'o qatarliq yigirme nechche sabiq emeldargha jaza élan qilghanidi. Démek, xitayning yillarche saxta teshwiqatliri netijiside dunyaning közidin yiraqlashturulghan Uyghurlar üchün, donald tramp hökümitining qilghanliri heqiqeten Uyghurlarning qanighan yarisigha sürkelgen eng deslepki melhem boldi. Uyghurlar bu seweblik kelgüsidin qayta ümid hés qilghanidi.

Pirézidént jow baydén wezipige olturghandin kéyin, amérika hökümitining Uyghur mesilisige bolghan diqqiti ajizlap qalghini yoq. Eksiche, baydén hökümitining xitay siyasiti tramp hökümitining siyasiti dawamlashturush bilen bashlandi. Shundaqla, Uyghurlar mesilisidiki pozitsiyesi hetta tramp hökümitidinmu küchlük bir dewrge kirdi. 2021-Yili baydén “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni” ni testiqlidi. Baydén hökümiti jazalash tizimlikige kirgüzgen xitay karxanilirining sani bolsa, tramp hökümiti dewridikidin éship ketti. Hetta baydénning tashqi siyasitide amérikaning ittipaqdash döletler bilen bolghan munasiwitini chongqurlashturushidin kéyin, Uyghur mesilining yawropa shundaqla bashqa gherb döletliride küntertipke kélishi, hetta bir qisim dölet parlaméntlirida Uyghur irqiy qirghinchiliqining étirap qilinishigha yol achti. Uyghurlar mesilisining xelq'arada kün tertipke kélishi donald trampning wezipige olturushi bilen yüz bergen bolsa, Uyghur mesilisining dunyada hel qilinishini kütüp turghan muhim mesililerning biri süpitide bügün'giche dawam qilishi baydin dewride yüz berdi. Yeni baydén hökümitining Uyghur mesilisini muhim kün tertipte tutushi we xitaygha qaratqan keskin siyasetliri Uyghur mesilisini gherb démokratik ellirining ortaq mesilisige aylandurdi. Baydén hökümiti ötken töt yilda gerche xitayni istratégiyelik riqabetchi dep atighan bolsimu, lékin Uyghur mesiliside meydani éniq, pozitsiyesi keskin, xitay iqtisadigha bergen zerbisimu körünerlik bolup, ötken töt yilda xitayning way jénini chiqarghanidi. Yéqindin buyan xitay iqtisadida körülüwatqan chékinishler, xitay jem'iyitide otturigha chiqiwatqan muqimsizliqlar, ishsizliqning éshishi qatarliq mesililerning hemmisi del amérika bilen xitay arisidiki ziddiyetlerning büyük netijisi idi. Nawada kamala xaris saylamda ghelibe qilghinida, belki baydin hökümitining xitaygha qarshi bu siyasetlirining dawam qilishi éniq idi.

Emma tramp hökümitining munasiwetlik siyasetliride qandaq özgirishler bolidu? bu heqte bir nerse déyishke aldirimaymiz. Lékin bu yil saylam mezgilide amérika jumhuriyetchiler partiyesi élan qilghan 2024-yilliq élan nizamda xitayning “Étibar bérilidighan imtiyazgha ige dölet” salahiyitini élip tashlash qatarliq tedbirlerni qollinidighanliqi belgilen'gen. Tramp wezipige oltursa, amérika hökümitining xitaygha qaritidighan siyasitining baydén hökümitiningkidin köp perqlenmeydighanliqinimu köreleymiz. Eger perq bar déyilse, u halda bu yerdiki perq shuki, baydén hökümiti xitayni “Istratégiyelik riqabetchi” dep békitken. Emma ötken sekkiz yildin buyan, amérikaning xitay qaratqan qattiq qol siyasitide küchiyish boldiki, chékinish bolghini yoq. Shi jinping meslihetchisi we amérika-xitay munasiwetliri mutexessisi dep nam alghan jin senrongmu, 7-noyabir bu heqte ipade bildürgen. U öz bilogida trampning qayta wezipige olturushini xitay üchün “Téximu dehshetlik bolghan soda urushining yétip kélidighanliqidin dérek béridu” dep yazghan. Shundaqla xitayning buninggha taqabil turushi üchün bir belbagh bir yol qurulushigha eza döletler bilen birliksep berpa qilishi kéreklikini tekitligen.

Derweqe, xitay meyli amérikaning “Riqabetchisi” dep atalsun, yaki “Düshmini” dep atalsun, uning amérika we gherb dunyasi üchün bir tehdit bolghanliqida ixtilap esla mewjut emes. Shundaq iken, amérikaning Uyghurlar mesilisidiki pozitsiyeside donald tramp wezipige olturghandin kéyin kishini ümidsizlendüridighan birer chong özgirishning bolidighanliqini tesewwur qilalmaymiz. Eksiche amérika bilen ittipaqdashlirining xitay tehditige qarshi birlikini kücheytishte, Uyghur mesilisi dunyaning ortaq qimmet qarashlirini qoghdashtiki qizil siziqigha aylinishini ümid qilimiz.

Derweqe, donald trampning pirézidéntliqqa “Qaytip kélishi” xitayni yéngi bir nöwetlik chong soda urushi bilen endishilendürüshke bashlighanliqi éniq. Chünki xitay meyli amérikaning “Riqabetchisi” dep atalsun, yaki “Düshmini” dep atalsun, uning amérika we gherb dunyasi üchün bir tehdit bolghanliqida amérikaliqlar üchün ixtilap yoq. Emma trampning nöwettiki “Urushni toxtitish” we barliq ziddiyetlerni “Tinchliq bilen hel qilish” pozitsiyesi, xitay bilen amérikani atalmish “Amérika-xitay soda kélishimi” söhbiti üchün bir üstelge élip kélemdu yoq? bunisi yenila namelum. Nawada xitay bilen amérika söhbet üchün bir üstelge kelginide, amérikaning Uyghur mesilisidiki pozitsiyeside özgirish bolamdu-yoq, dégen mesilimu Uyghurlarni endishige salidu.

Uyghurlar ötken 6-7 yilda xitayning irqiy qirghinchiliqining zerbisige qattiq uchrighandin buyan özining türkiy qérindashliri we musulman dindashliri teripidin rehimsizlerche tashliwétilgen, yeni héchqandaq qollashqa érishelmey, ular xitayning meydanini qollighanda amérika bashchiliqidiki gherb dunyasining küchlük qollishigha ériship keldi. Egerde amérika xitayning Uyghurlargha qaratqan basturushini irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet dep békitip, bir qatar qanunlarning qobul qilmighan we xitayni izchil eyiblimigen bolsa, xitayning Uyghurlarni irqiy qirghin qilishi téximu küchiyishi mumkin idi. Amérikadek qudretlik döletning Uyghurlargha köngül bölüshi Uyghurlarning mewjutluqining bir kapalitidek tuyghu hasil qildi.

Donald tramp wezipige olturghandin kéyin, Uyghurlar oxshashla amérikaning Uyghurlargha bolghan qollishining dawamliq mewjut bolushini, qisqisi, xitayning Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliqining toxtitilishigha tesir körsitishini ümid qilidu, elwette!

Shunisi éniqki, Uyghurlar amérikaning yéngi hökümitidin Uyghur mesilisige dawamliq köngül bölüshini, shundaqla Uyghur mesilisining tramp rehberlikidiki yéngi hökümette, insaniyetning ortaq qimmet qarashlirini qoghdap qélishning bir qismigha aylandurulushini arzu qilidu.