Әлишир нәваийниң явропадики излири

Лунд университети кутупханисида “гуннар ярриң коллексийони” намида сақланған әлишир нәваий әсәрлиридин бир бәт

Бүйүк мутәпәккур шаир, дөләт әрбаби әлишир нәваий уйғур классик әдәбиятиниң намайәндилиридин бири болуп, пүткүл түркий тиллиқ хәлқләр ичидә, шундақла җаһан әдәбиятида өзиниң әбәдий өчмәс әсәрлири билән катта һөрмәт вә шан-шәрәпкә наил болуп кәлгән. Әлишир нәваий һиратта туғулған вә шу йәрдә яшап өткән болсиму, мирза һәйдәр көраганниң 16-әсирдә йезилған мәшһур тарих китаби “тарихий рәшиди” дә ениқ қилип әлишир нәваийниң уйғур нәсәбидин икәнлики һәққидә мәлумат берилгән. Әлишир нәваий әсәрлири өз дәвридин башлапла униң һәқлиқ игиси вә варислири болған уйғурлар җүмлидин пүткүл түркий тиллиқ хәлқләргә наһайити чоң тәсир көрсәткән.

Уйғур хәлқи нәччә йүз йилдин буян әлишир нәваийни өз шаири дәп билип униң шеирлирини муқамларға қетип, мәдрисиләрдә дәрслик қилип оқуп кәлгән әлишир нәваи әсәрлири пасаһәт вә балағәттә камаләткә йәткән дәп қарилип, хәлқ униң әсәрлирини көчүрүп, бибаһа тәвәррүк сүпитидә асрап кәлгән. 1950-Йилларда әл арисидин нәвай әсәрлиридин қолда көчүрүлгән нусхисидин 400 парчидин артуқи тепилған. 1957-Йили йәкәндин 150 парчиға йеқин, кейинчирәк қәшқәр, куча, хотән қатарлиқ җайлардинму нәпис ишләнгән қолязма нусхилири тепилған.

Әнә ашу қолязмилардин бир қисимлири уйғур елиға барған явропалиқ сәйяһлар вә миссионерлар қатарлиқ охшимиған салаһийәттики кишиләр тәрипидин түрлүк йоллар билән чәтәлләргә елип кетилгән болуп, һазир дуняда бир қанчә музей вә архипларда сақланмақта.

Улардин бири шиветсийәлик түрколог гуннар ярриң (Gunnar Jarring) тәрипидин қәшқәр вә хотәнләрдин елип келингән қолязма әсәрләр топлими болуп, лунд университети кутупханисида “гуннар ярриң коллексийони” намида сақланмақта. Лунд университети кутупханиси каталогиға асасән, 5-6 әсирдин бери сақлинип күнимизгичә йетип кәлгән бу қолязма әсәрләр топлимида әлишир нәваийниң 18 парчә әсири болуп, бу қолязмиларниң бәтлири сарғайған, титилған һаләттә болсиму буларниң ичидә сүпити бирқәдәр яхши сақлинип қалғанлиридин “диван” вә “хәмсә” қатарлиқлар бар. Бу коллексийонда мәзкур әсәрләрдин башқа йәнә, әлишир нәваийниң “мәһбубул қулуб” , “ғәзәлият вә пасаһәт дивани” қатарлиқ чоң һәҗимлик әсәрлири билән биргә бирқанчә қисқа шеирлириму һәм мәвҗут. Лунд университети тәтқиқатчиси гунилла төрнвалниң (Gunilla Törnvall) гуннар ярриң коллексийони һәққидики тонуштуруш мақалисидә баян қилишичә, бир қисим нәваий әсәрлириниң бирқанчә хил пәрқлиқ нусхилири мәвҗут икән. Бу өз нөвитидә селиштурма тәтқиқатида муһим мәнбә билән тәминләйду.

Prov.450 Номурлуқ архип номури билән сақлиниватқан “диван” ниң мәзкур коллексийонда бәш хил нусхиси мәвҗут болуп, гуннар ярриң қолязмиларниң һәр биригә қисқичә чүшәндүрүш йезип қалдурған. Чүшәндүрүш вә изаһатлар бизни нәваий әсәрлириниң қандақ қилип бизгә йетип кәлгәнлики һәққидә мәлумат билән тәминләйду.

 “диван” ни мисалға алидиған болсақ, “диван” нурғун рубаий, мәснәви вә қәсидиләрдин тәркиб тапқан болуп, 1920-йили бир нәпәр шивет тиҗарәтчи тәрипидин аввал русийәгә елип келингән, андин шиветсийә лунд университетиға сетип берилгән. Хотән қәғизигә йезилған бу китабниң 18-әсирдә қолда көчүрүлгәнлики мәлум болуп, китабниң ичидики мәлум бир варақчисида “850 шивет кронасиға сетивелинди” дегән хәтләр учрайду. Һазирқи баһа өлчимидин қариғандиму, әйни вақитта бу наһайити қиммәт баһа һесаблинатти.

 “хәмсә” дастаниға кәлсәк, әлишир нәваий “хәмсә” чилик әнәнисигә варислиқ қилип, “хәмсә” пешвалиридин пәрқлиқ һалда әң бурун “хәмсә” дастанини ана тили чағатай уйғур тилида йезип, әйни вақитта чағатай уйғур әдәбий тилини зор шәрәпкә ериштүргән. Қолязма топлимидики изаһатларға қариғанда, “хәмсә” дастанлар топлиминиң игиси гумалиқ җамалидин атлиқ киши болуп, әйни вақитта қәшқәрдики мәлум бир сарайда молла мәһмуд ахун тәрипидин аммиға оқуп бериләттикән. Бу әсәр йәкәндин миссионер давид густафсон (David Gustafsson) тәрипидин елип келинип, 1930-йили гуннар ярриңға сетип берилгән.

Нәваий қолязма әсәрлири йәнә бүгүнки күндә “бүйүк биританийә хан җәмәти коллексийони” дики муһим ядикарлиқлар сүпитидә сақлинип келиватмақта. Нәваий әсәрлириниң дурданилиридин болған “хәмсә” дастани нәваий һаят вақтида темурийләр ордисидики хәттатлардин бири болған султан ели әлмәшһәди (1453-1520) тәрипидин алтун һәл берилгән қәғәзгә көчүрүлгән. Китабқа моғул империйәси рәссамлириниң миниятур рәсимлири қистурма рәсим қилип берилгән болуп, китабқа алаһидә бәдиий зоқ қошқан.

Дәсләпки 30 бәткә йеқин миниятур рәсимләр “хәмсә” дастанлар топлимини тәшкил қилған бәш дастанниң ичидики биринчиси болған “һәйрәтул-абрар” дастанидики шеирларниң вәқәликигә асасән сизилған болуп, китабниң ахирқи бирқанчә бәтлири бош қалдурулған. Вәһаләнки бабурийлар империйәси дәвридики мурәккәп сиясий вәзийәт вә қалаймиқанчилиқ долқунлирида нәваий әсәрлириму сәргүзәштиләргә дуч кәлгән. Алтун орда өзбеклиридин шәйбанихан һиратни игилигәндин кейин бу қолязма султан алий мәһшәдиниң қоғдиши астида бухарада бир мәзгил сақланған. Бу җәрянда китабниң айрим җайлириға бухара услубидики минятурлар сизилип тамамланған. Кейин бу қолязма намәлум сәвәбләр билән моғул императорлуқиниң ханлиридин һумаюнниң аяли бану бегүмниң қолиға чүшкән. Кейин тәхт варислиридин әкбәр шаһму му китабни яқтуруп мәбләғ аҗритип қайта зиннәтләшкә күч чиқарған, бу қолязминиң нәпислики вә қиммитини техиму ашурған.

 “бүйүк биританийә хан җәмәти коллексийони” дики “хәмсә” дастанлар топлимида моғул империйәсидики ханлиқ нәсәблиридин хәмидә бану бегүм, җаһангир, шаһ җаһан вә аләмгир қатарлиқларниң бесилған тамғилири, язмилири орун алған. Биританийә хан җәмәти коллексийони тор сәһиписидики учурларға асасланғанда, әйни вақитта җаһангир шаһ бу әсәрни дөләт хәзинисидики әң қиммәтлик әсәр дәп қариған вә бу әсәргә ханлиқ хәзинисиниң байлиқи сүпитидә юқири баһа қойған, шаһ җаһанға кәлгәндә бу қиммәт бир қатлинип, 20000 рупийә қиммитидики баһа қоюлған.

 Бабурийлар сәлтәнити йиқилғандин кейин, 18-әсирниң оттурилирида, нәваий қолязма әсәрлири һиндистанниң илкигә өткәндин кейин, һиндистандики биританийә һөкүмрани лорд тейинмусниң Lord) Teignmouth) қолиға чүшкән вә бу әсәрләр һәдийә сүпитидә 1799-йили биританийә императори җорҗи үчинчигә (George III) совға қилинған. 1872-Йилидин кейин андин әнглийә аял падишаһиниң игидарчилиқиға өткән. Шундин бери бу қолязма бүйүк биританийә ханлиқ коллексийонида сақлинип кәлмәктә.

Мәзкур коллексийонда йәнә охшаш бир хәттат тәрипидин көчүрүлгән “диван” болуп, 1872-йили 15-авғустта, бухара әмири бу қолязмини әнглийә ханиши викторийәгә һәдийә қилғаникән.

Уйғур елиниң вәзийитидин елип ейтсақ, 150 йилға йеқин уруш, давалғуш вә тәрәққий қилиш җәрянида уйғур хәлқи нурғунлиған мәдәнийәт мираслирини қолдин кәткүзүп қойди. Йеқинқи йиллардики вәзийәткә нәзәр салғандиму, хитайниң уйғур тарихи, мәдәнийити вә әдәбиятиға аит әсәрләргә болған чәклимиси вә таҗавузчилиқи һәрқандақ бир дәвргә қариғанда әң кәскин давам қилмақта. Болупму хитай һөкүмити уйғурларға аит болған барлиқ мәдәнийәт мираслирини аталмиш “җуңхуа мәдәнийәт мираслири” қатариға киргүзүшкә урунмақта. Уйғур тили маарип-оқутушидин қалдурулуп, күндилик истемалдиму хитай һөкүмитиниң түрлүк чәклимилиригә дуч келиватмақта. Бир қисим хитай әдәбиятидин тәрҗимиләр яки хитайниң тәшвиқат әсәрлиридин башқа әсәрләр асасән нәшриятчилиқтин сиқип чиқирилмақта. Һәтта әлишир нәваий вә башқа уйғур килассиклирини вә тарихини тәтқиқ қилған уйғур тәтқиқатчилар, профессорлар, мәсилән профессор ғәйрәтҗан осман, әхмәт мөмин, абдуқадир җалалидин вә башқилар лагерлар вә түрмиләргә соланғаниди.

Бу хил вәзийәттә әлишир нәваий әсәрлиригә охшаш чәтәлләрдә сақлиниватқан чәклик бир қисим уйғур мәдәнийәт мираслири уйғурларниң мәвҗутлуқини намаян қилиш вә хитай мәдәнийитигә аит болмиған өзгичә мәниви байлиқлар икәнликини испатлашта муһим рол ойнайду.

Ахирида, әлишир нәваийниң тил һәққидә язған муну мисралирини диққитиңларға сунимиз:

Көңүл хәзинисиниң қулупи тилдур,

Вә өл хәзининиң ачқучи тилдур.

Дурданиләр дегән сөзни әпсанә бил,

Җаһан деңизида сөзни дурданә бил.

Инсанни сөз әйлиди җуда һайвандин,

Бәлким гөһири шәрифрақ йоқ андин.

***Бу обзордики көз қарашлар пәқәт апторниң өзигила хас болуп, радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.