"пул-муамилә вақти" гезити мухбири әмили фең уйғур елидә көргәнлири һәққидә тохталди

Мухбиримиз ирадә
2018-07-13

Ишик алдида ата-анисини сақлап олтурған өсмүр. 2014-Йили 23-май, үрүмчи.

Йеқинда, "пул-муамилә вақти" гезитиниң хитайда турушлуқ мухбири әмили фең уйғур елини биваситә зиярәт қилип, райондики вәзийәт һәққидә бир тәпсилий хәвәр елан қилған иди. Болупму у хәвиридә, ата-анилири "қайта тәрбийә лагерлири" ға йиғивелинған уйғур өсмүрлириниң қаранчуқсиз қелиш мәсилиси үстидә нуқтилиқ тохталған. У йеқинда "пул-муамилә вақти" гезитиниң радио программисиға қатнишип, у йәрдә көргәнлирини аңлатти. Төвәндә мухбиримиз ирадәдин тәпсилатини аңлайсиләр.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, "пул-муамилә вақти" гезити мухбири әмили фең йеқинда уйғур елини зиярәт қилип қайтип кәлгәндин кейин мәзкур гезитниң радио программисиға қатнишип, мәзкур гезит обзорчиси җәймис кейнниң уйғурлар һәққидики соаллириға җаваб бәрди. Радио программа тонуштурғучиси кириш сөзидә, америка трамп һөкүмити чеграда ата-анисидин мәҗбурий айриветилгән балиларни ата-анилири билән қайта җәм қилишқа һәрикәт қиливатқан бир мәзгилдә, хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан бихәтәрлик бастурушиниң бир қисми сүпитидә вә наһайити кәң даиридә уйғур балилирини ата-анилиридин айриватқанлиқини билдүргәндин кейин сөһбәт программисини башлиди.

Җәймис кейин әмили феңдин уйғурларниң кимликини, уларниң немә үчүн хитай һөкүмитиниң нишаниға айлинип қалғанлиқини сориди. Әмили фең буниңға җаваб берип: "уйғурлар бир мусулман аз санлиқ милләт. Улар мәдәнийәт, тил вә көрүнүш җәһәттинму түркләргә охшайду. Улар һәрвақит хитайниң ғәрбидики шинҗаң дәп атилидиған вә көлими германийәдин икки чиқидиған бу земинда яшап кәлгән. Хитай һөкүмити болса бу земинни һәрвақит өзигә тәвәликини илгири сүрүп, бу йәрдә нурғун қетим һәрбий һәрикәтләрни елип барған. . . 1950-Йили хитай коммунист армийиси районға рәсмий һалда кирип кәлгәндин кейин у йәрни хитайниң бир қисми, дәп елан қилған. Әмма шундин бери уйғурлар билән хитайлар арисидики етник зиддийәтләр үзүлмәй йүз берип кәлди" дәп чүшәндүриду.

Әмили фең сөзидә, хитайлар өзини районға тәрәққият елип кәлдуқ, заманивилаштурдуқ, дәп қарайдиғанлиқи әмма уйғурларниң болса хитайлар бу йәргә кәлгәндин кейин хизмәтниң яхшисини, һоқуқниң чоңини игиләш билән биргә, уйғурларниң миллий, дини вә тил һоқуқлирини чәкләватқанлиқидин шикайәт қилидиғанлиқини, хитай һөкүмитиниң районға хитай көчмәнләрни көпләп көчүрүп, уйғурларни аз санлиқ орунға чүшүрүп қойғанлиқидәк мушундақ нурғун сәвәбләрдин кейин районда һәрхил наразилиқ һәрикәтлири һәтта бәзидә қанлиқ қаршилиқ һәрикәтләрниңму йүз бәргәнликини билдүрди вә буниң әң еғир болғининиң ‏2009‏-йилидики 5 ‏-июл үрүмчи вәқәси икәнликини ейтти. У сөзидә уйғур елиниң хитай үчүн гийополитикилиқ муһим әһмийәткә игә икәнлики, районниң мол йәр асти байлиқи барлиқи шуңа 2009 ‏-йилидики вәқәниң хитай һөкүмитини чөчүтүп, әмди охшаш усул билән районни контрол қилалмайдиғанлиқини чүшәнгәнликини баян қилди.

Җәймис кейин "пул-муамилә вақти" гезитиниң бейҗиңда турушлуқ мухбири әмили фең дин йәнә: "йеқинқи айлардин бери биз хитай һөкүмитиниң райондики бу һәрикәтлирини террорлуққа қарши туруш һәрикити дәп атаватқанлиқини аңлаватимиз. Сизчә бу һәрикәт зади қанчилик дәриҗидә һәқиқәтән террорлуққа қарши туруш үчүн елип бериливатиду?" дәп соал сориди. Әмәлий фең буниңға җаваб берип уйғур елидә елип бериливатқан террорлуққа қарши урушниң әсли мәнисидин аллибурун узақлишип кәткәнликини, болупму 2016‏-йили партком секретари чен чүәнго йөткилип кәлгәндин кейин униң районни бир сақчи дөлитигә айландуруп, уйғурларни юқири назарәт системилири арқилиқ 7 күн 24 саәт назарәт қилишқа башлиғанлиқини, болупму әң муһими униң уйғурларни кәң көләмлик тутқун қилиш, йәни пәқәтла телефонида дини мәзмунда бир нәрсә тепилғанлиқи яки чәтәлгә саяһәткә чиқип киргәнликидәк сәвәбләр биләнла уйғурларни тутқун қилишқа башлиғанлиқини билдүрди. У: "мана бу җәһәтләрдин қариғанда буни бир террорлуққа қарши туруш һәрикити дәп аташ интайин қейин. Чүнки бу һәрикәттә һәммә яштики уйғурлар йоқ сәвәбләр билән зәрбигә учраватиду. Мән ахирқи қетим 7‏-айда уйғур райониниң җәнубидики бир йәргә барғинимда у йәрдикиләр маңа қурамиға йәткәнләрниң 80 пирсәнтиниң һазир түрмидә икәнликини ейтти" дәп җаваб бәрди. Әмили фең ханим сөзидә йәнә әскәртип: "гәрчә хитайда һәқиқәтән күнмиң пойиз истансиси һуҗуми вә тйәнәнмин мәйданидики һуҗум қатарлиқ бәзи қанлиқ һуҗумлар йүз бәргән вә хитай һөкүмити бу һәрикәтләрдә уйғур қораллиқлири қилған дегән болсиму әмма бу йәрдики мәсилә биздә вәқәгә аит йетәрлик учур йоқ. Бу вәқәни зади ким қилди? немә үчүн қилди? вәқә пәйда қилғучилар һәқиқәтән хитай илгири сүргәндәк вә өзиниң райондики бастурушлирини ‹террорлуққа қарши туруш һәрикити' дәп ақлиғинидәк хәлқаралиқ террорлуқ гуруппилири билән мунасивәтликмиди? яки бу башқа ишмиди, дегәндәк нурғун соалларниң җаваби ениқ әмәс" деди.