Мутәхәссисләр әнглийә малийә вәзириниң уйғур елидики зияритини еғир мәсулийәтсизлик, дәп тәнқид қилди

Әнглийә малийә вәзири сентәбир ейида хитайға қилған рәсмий зиярити давамида үрүмчигиму берип сөз қилған. Бирақ у сөзи давамида пәқәтла районниң иқтисадий келәчики үстидә тохтилип, уйғурларниң кишилик һоқуқ мәсилисини тилға алмиған иди. Униң зиярити аяғлашқили бир қанчә һәптә болуп қалған болсиму, бу һәқтики муназириләр үзлүксиз давам қилмақта. Бир қисим көзәткүчиләр, униң уйғур елини зиярәт қилмақчи болушини зор бир мәсулийәтсизлик, дәп қариған.

Җорҗ осборн әпәнди 23-сентәбир күни уйғур елиниң үрүмчи шәһирини зиярәт қилған иди. Бу күнниң дәл уйғур зиялийси илһам тохти өткән йили өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинған күнгә тоғра келиши күчлүк диққәт қозғиған. Кишилик һоқуқ органлири әйни чағда уни уйғурларниң кишилик һоқуқ мәсилисини тилға елишқа вә бу арқилиқ әнглийәниң иқтисадий һәмкарлиқни күчәйтиш билән биргә, өзиниң асасий принсиплиридинму ваз кәчмәйдиғанлиқини ипадиләшкә чақирған. Әмма, җорҗ осборн барлиқ чақириқларға қаримай, үрүмчидә қилған нутқида пәқәт әнглийәниң уйғур елиниң тәрәққиятини, ши җинпиңниң йеңи йипәк йоли иқтисад бәлвеғини қоллап сөз қилған иди. Униң кишилик һоқуқ мәсилисини тилға алмаслиқи кишилик һоқуқ органлириниң күчлүк тәнқидигә учриди. Бир қисим сиясий вәзийәт анализчилириму осборнниң уйғур елиға қилған зияритини хата бир таллаш, дәп қариди. Седний университети профессори, хитай ишлири тәтқиқат мәркизи директори керрий бровн бу һәқтә “дипломат” журнилида мақалә елан қилип өзиниң көз қарашлирини оттуриға қойди. У, “беританийә малийә вәзири немишқа уйғур елини зиярәт қилди” мавзулуқ мақалисидә бундин илгири әнглийәниң хитайға қаратқан сияситидә көрүлгән бир қисим мәсилиләрни тилға елип туруп, әнглийәдә сиясәтчиләр арисида хитай ишлири мутәхәссислириниң мәслиһәтигә қулақ салмай, өзиниң қисқа муддәтлик пиланлири үчүн өз билгинини қилидиған бир адәт шәкиллинип қалғанлиқини, осборнниң бу қетим уйғур елиға қилған зиярити билән бу хил вәзийәтниң йәнә бир қетим өзини ашкарилиғанлиқини билдүргән. У бу һәқтә мундақ дегән:

‏-Бу қетим әнглийәниң хитай сияситини ташқи ишлар вәзирлики әмәс, бәлки малийә вәзирликиниң бекитидиғанлиқи ениқ болди. Әнглийәниң һазирқи бюкрат рәһбәрлириниң сайисидә әнглийәниң хитай сияситидә кәскин, өзини мәркәз қилған вә муқим бир вәзийәт шәкилләнди. Әнглийә йеқин шерики америкиниң биарам болушиға қаримай, хитай башчилиқидики асия асасий қурулуш мәбләғ банкисиға әза болди. Бу қетим осборнниң шинҗаңға қилған зияритиму хәвплик иди. Бурун һечқандақ бир әнглийә вәзири у йәрни зиярәт қилип бақмиған. Уйғур елидәк бир йәргә сода өмикини башлап бериш пәқәтла бир сигнални йорутуп бериду. У болсиму -районниң кишилик һоқуқ вәзийити вә бихәтәрликигә аит әндишиләр қанчилик күчлүк болушидин қәтийнәзәр, хитай билән болған мунасивәтләрдә тиҗарәт биринчи орунда туруши керәк.

Тәтқиқатчи керрий бровн мақалиси давамида, осборнниң уйғур елиға қилған зияритигә әхлақий принсиплар бойичә қарап баһа бәргәндә ишниң интайин мурәккәплишип кетидиғанлиқини, әмма униңға малийә вәзирликиниң үнүмни қоғлишип, әмәлийәткә қарап йол тутидиған принсиплири бойичә баһа бәргәндиму бу зиярәтниң сәвәбигә мәнтиқлиқ бир җаваб тапқили болмайдиғанлиқини билдүргән. У бу һәқтә мундақ дегән:

‏-Әгәр осборн бу зиярәт арқилиқ әнглийә карханилири шинҗаңға охшаш районларда мәвҗут болуши керәк, дегән сигнални бәрмәкчи болған болса, у һалда у төвәндики соалларға җаваб бериши керәк. Әнглийәдә уйғур елида мәбләғ селиш вә сода қилиш шараитлирини яхши билидиған чоңқур мәлуматлиқ мутәхәссисләр барму? у йәрдә әнглийә карханилириниң уйғур елиниң өзгичә сиясий, иқтисадий вә иҗтимаий шараитлирида мәбләғ селишиға тоғра мәслиһәт берәләйдиған кишиләр барму? осборн әнглийә карханилирини хитай енергийә карханилири билән бирлишип, уйғур елиниң енергийәсини експилататсийә қилишқа чақириватамду? шундақ болса бу һәмкарлиқниң диққәт қилидиған нуқтилири немиләр болиду? хитай карханилириға мәбләғ керәк әмәс, әгәр уларға техника лазим дегән тәқдирдә, әнглийә карханилири хитайдики пән -техника мүлк һоқуқиға ишинип иш қилаламду?

Аптор мулаһизиси давамида юқиридики соаллардин башқа йәнә, бу зиярәтни хата яки мәнтиқлиқ әмәс, дәп қаришидики сәвәбләрни йәнә мундақ дәп чүшәндүргән:

‏-Осборн икки дөләт арисидики иқтисадий пурсәтләрни тәкитлимәкчи болған болса, шиәнгә яки ички моңғулға берип у йәрдики мулазимәт кәспи, енергийә мәнбәси вә муһит мәсилилиридә рол елишни тәләп қилсиму болатти. Әмма уйғур елиға бериш иғвагәр һәм шундақла мәсулийәтсизләрчә бир һәрикәт болди. Немишқа әнглийә карханилири өзлири яхши билмәйдиған бир муһитта иш қилип өзлирини хәтәргә атсун? мәнчә осборнниң мәслиһәтчилири униңға яхширақ мәслиһәт бериши керәк. Муһими осборн бу мәслиһәтләрни аңлиши керәк. Әмма һазирқи әһвалдин қариғанда буларниң һечбири болғандәк әмәс. Дәрвәқә, бу йәрдә осборнниң уйғур елиға иқтисад сәвәбидин әмәс, бәлки бейҗиңниң сиясий тәлипини қандуруш үчүн барғанлиқи һәққидә гуманлар бар. Бу гуман бизни көңүлни ғәш қилидиған шундақ бир хуласигә келишкә қистайду : у болсиму хитайда пәқәт әнглийә иқтисади вә техникилирила сетилмайду бәлки әнглийә һөкүмитиниң сиясәтлириму сетилиду.