Edliye nazaritining naziri enwer séyitning jinayitini “Iqrar qilishi” üstide oylighanlirim

Uyghur aptonom rayonluq edliye nazaritining mu'awin partkom sékrétari, bash naziri enwer séyit “Uyghur mesilisige a'it axbarat élan qilish yighini” da. 2021-Yili 10-séntebir, béyjing.

17-Dékabir atalmish Uyghur aptonom rayonluq edliye nazaritining mu'awin partkom sékrétari, bash naziri enwer séyitning éghir derijide intizamgha xilapliq qilghanliqi seweb özini teshebbuskarliq bilen melum qilghanliqi we nöwette aptonom rayonluq intizam tekshürüsh komitétining tekshürüshide ikenlikige da'ir xewer xitayning merkiziy intizam tekshürüsh komitétining hökümet tor bétide élan qilindi. Gerche bu xewer téz sür'ette tarqilip, xitayning alaqidar tor betlirini bir alghan bolsimu, emma enwer séyitning tekshürülüsh sewebi heqqide héchqandaq melumat bérilmigenidi.

Enwer séyitqa da'ir ashkara uchurlargha qarighanda, enwer séyit xizmetke qatnashqandin buyan, aqsu wilayitining toqsu nahiyelik partkom da'imiy hey'itining ezasi, mu'awin sékrétari, awat nahiyelik partiye komitétining mu'awin sékrétari, hakimi, aqsu partkom sékrétari, sheher bashliqi, aqsu wilayetlik memuriyetning mu'awin komissari, aqsu wilayetlik partkom ezasi, amma xizmiti bölümining bashliqi, birliksep bölümining bashliqi, aptonom rayonluq edliye nazaritining mu'awin partkom ezasi, naziri, shundaqla aptonom rayonluq zeher tashlashni bashqurush idarisining birinchi derjilik komissari. . . . Qatarliq wezipilerni ötep kelgen.

Enwer séyitning emeldarliq tarixigha nezer salidighan bolsaqmu, u izchil yosunda xitay kompartiyesining ishenchi we qollishigha érishken biri bolghanliqida qilche shek yoq. Chünki, uning 1986-yilidin tartip Uyghur élida yüz bergen shunche siyasiy dawalghushlardin ongushluq ötüp, xitaydiki nazir derijilik chong emeldarliq mensipige ulashqini buning polattek ispati. Emma umu bügün xuddi eyni chaghdiki nur bekridekla xitay kompartiyesi hakimiyitining tömür qapqinigha chüshüshtek qismettin qutulalmidi. U halda seweb néme?

Elwette, xitay kompartiyesi hökümiti ezeldin Uyghurlargha a'it weqelerning heqiqiy mahiyitini ashkarilighan emes. Yillardin buyan Uyghurlar weten ichide éniq uchurgha érishelmiginidek, xitay hökümiti Uyghurlargha a'it uchurlarni tashqi dunyaghimu izchil mexpiy tutup kelgenidi. Bu wejidin Uyghurlargha munasiwetlik weqe we hadisilerde heqiqet izchil sir bolup kelgenidi. Goya Uyghurlarning béshigha mejburiy kiydürüp qoyulghan “Üch xil küch” töhmitidek, “Irqiy qirghinchiliq” ni “Üch xil küchni yoqitish” we “Jaza lagérliri” ni “Kespiy terbiyelesh merkizi” dep yoshurghandek, xitay kompartiyesi öz jinayetlirini dawamliq shu muqamda dawam qiliwerdi.

Enwer séyit 2017-yili shinjang Uyghur aptonom rayonluq edliye nazaritining eslidiki nazir shirzat bawudun tutqun qilin'ghandin kéyinla teyinlen'gen. Bizge melum shirzat bawudun eyni chaghda “Bölgünchilik”, “Térrorluqqa” chétilish, “Diniy radikalliq” ni tarqitishtin ibaret “Üch xil küch jinayiti” bilen eyiblen'gen, shundaqla ölüm jazasigha höküm qilin'ghanidi.

Xitaydiki edliye nazaritining xizmet da'irisi, jinayetchilerni emgek bilen terbiyeleshni bashqurush, qanunsiz unsurlarni emgek bilen özgertish, adwokatlarni bashqurush we yéteklesh, emgek bilen özgertish orunlirini bashqurush, edliye xizmitining siyasiy we neziriyewiy asasini tetqiq qilish, xizmetlerge rehberlik qilish. . . . Dep békitilgen. Emma Uyghur élidiki edliye nazariti bolsa, Uyghurlarni millet süpitide “Üch xil küch” katégoriyesige ayrip, ulargha “Tupraqni özgertish pilani” tüzüp, atalmish “Qayta terbiyelesh” ke rehberlik qilghan.

Yeni, atalmish shinjang Uyghur aptonom rayonluq edliye nazariti bolsa, Uyghur irqiy qirghinchiliqidiki bashlamchi organlarning biri hésablinidu. Chünki mezkur organ atalmish “Merkezning ikkinchi qétimliq shinjang xizmet yighini” din kéyinla, “Üch xil küch” lerni yoqitishta “Shinjangning tupraq süpitini özgertish pilani” ni yolgha qoyghanidi. Mezkür pilanda, Uyghur élida atalmish “Üch xil küch” lerni yiltizidin yoqitish we qayta peyda bolush yollirini pütünley üzüp tashlash nishan qilin'ghan. Bu pilan yolgha qoyulghandin kéyin, atalmish shinjang edliye nazariti eyni waqittiki Uyghurlarning öylirige köchüp kirgen 200 ming xitay memurliri bilen birlikte yézilargha chüshken. Ularning asasliq xizmiti asasiy qatlamdiki “Térorchi, bölgünchi we esebiy küchler” ni piyaz soyghandek, ich-ichidin, qat-qétidin tekshürüp éniqlash we yoqitish, hemde bu arqiliq Uyghur élini atalmish “Üch xil küch” lerdin pütünley tazilash bolghan. Démek, enwer séyit del bu pilanning bash ijrachiliridin biri süpitide shinjang edliye nazaritide besh yil xizmet qilghan. Uning ötken bu besh yilda Uyghurlargha qilin'ghan ziyankeshliklerde qanchilik yer alghanliqini bu wejidin sözlesh artuqche. Emma xitaygha sadaqet bilen baghlan'ghan we “Tüzümge xilapliq qilghan” larni yoqitishni bash wezipe qilgh an mushundaq bir emeldarning yenila, “Tüzümge xilapliq qilish” i kishini ejeblendürmey qalmaydu.

Enwer séyit wezipe ötigen mezgillerde, Uyghur élida “Üch xil küch” lerni tazilashta meydani mustehkem halda shi jinpinggha sadaqitini izchil bildürüp kelgenidi. U hetta 2021-yili 10-séntebirde xitayning béyjingda achqan “Uyghur mesilisige a'it axbarat élan qilish yighini” da Uyghurlarning keng kölemlik nazaret astigha élin'ghanliqini inkar qilghan we amérikadiki musulmanlarningmu “Nazaret qilinidighanliqi” ni körsitip xitayning Uyghur élidiki nazaret sistémisini aqlighanidi. Uningdin bashqa 2022-yili aprélda “Kések döletliri térrorluqqa qarshi turush xizmet guruppisi” ning bir qétimliq tor yighinida, xitayning térorluqqa qarshi turush herikitide qolgha keltürgen netijiliri heqqide melumat bergen. Shundaqla xitayning térorluqqa qarshi turush körishide xelq'aragha yéngi bir endize shekillendürüp bergenlikini sözligen. Démek, enwer séyitning térorluqqa qarshi turush sépide besh yildin buyan “Xizmet qilghini” gha köre, uning “Üch xil küch” bilen eyiblinish éhtimalliqi chong bolmasliqi mumkin. Emma bashqa jinayetler bilen eyiplinishi elwette mumkin.

Bolupmu, shi jinping wezipige olturghan 2012-yilidin buyan “Chériklikke zerbe bérish” sho'ari astida, “Ikki yüzlimichilerni tazilash” herikiti élip bérilghanidi. Bu heriketning asasliq nishani Uyghurlar bolup, “Üch xil küch” lerni melum qilish we “Üch xil küch” ler bilen bolghan chek-chégrani toluq ayrip, meydanini ipadilesh dolquni pütkül Uyghurlar arisida élip bérilghanidi. Hetta Uyghur mektep baliliridin tartip, addiy déhqanlarghiche, yéza kadirliridin tartip, yuqiri derijilik rehberlik qatlimidikilergiche héchkim qaldurulmay “Meydani éniq bildürüsh” telep qilin'ghan. Hetta “Uyghur qérindashlargha ochuq xet!” namida mexsus heriket élip bérip Uyghurlarning “Üch xil küch” tin qol üzüshi we “Gumanliq” larni pash qilishi telep qilin'ghan. Mana bu heriketler del enwer séyit bashchiliqidiki shinjang edliye nazaritining “Tupraq süpitini özgertish pilani” astida yürgüzülgenidi. Bu “Heriketler” dawamida Uyghur élida “Térorluq, bölgünchilik we esebiylik pütünley yoqitilip, ötken besh-alte yildin buyan birqétimmu térorluq herikiti yüz bérip baqmighan” liqi, Uyghur élidiki “Xelq” lerning bixeterlik tuyghusining 99 pirsentke yetküzülgenliki xitay hökümiti teripidin jakarlan'ghanidi.

Démek, xitay kommunist hökümitining nöwette Uyghurlarni “Öz yéghida öz göshini qorushi” gha éhtiyaj köp qalmidi. Enwer séyitmu hetta xelq'ara sehnilergiche chiqip, Uyghur irqiy qirghinchiliqining “Yalghanliqi” ni ispatlap wezipisini toluq tamamlidi. Emdi undaq bir Uyghur nazirning xitaygha héchbir qimmiti yoq. Chünki u beribir ene shu “Üch xil küch” ke mensup guruppining bir ezasi. Meyli xitay kompartyesige qanchilik sadaqet bildürsun, uning jungxu'a millitige tewe bolushi mumkin emes. Meyli qandaq sadaqet bildürsun, Uyghurlar menggü xitay kommunist partiyesi a'ilisining resmiy ezasi dep qaralmaydighanliqi éniq. Shundaq bolghaniken, xitay hökümiti éhtiyajliq bolghanda Uyghur emeldarlarni ishlitishi mumkin. Emma éhtiyaj tügigende xalighan böhtanlar bilen yoqitidighanliqimu sheksiz. Yene kélip bundaq misallar tarixta az emes. Mesilen, “Béyjing bahari” zhurnilining bash muherriri xu ping ependimning 2019-yili erkin asiya radiyosi xitay bölümige bergen ziyaritide, nur bekrining qolgha élinishining sewebi heqqide bir qisim melumatlargha érishkenlikini ashkarilighanidi. U, 5-iyul qirghinchiliqida chong xizmet körsetken Uyghur aptonom rayonining mezkur sabiq re'isining tutulushi heqqide mundaq deydu: “Uyghurlarning xitay békitken üch jinayiti bar. Yeni, térorchi, bölgünchi we esebiydin ibaret üch xil küchler. Gerche nur bekrini ‛üch xil küch‚ bilen baghlash mumkinchiliki bolmisimu, emma u töwendiki qérindashliridin arqa-arqidin kéliwatqan naraziliqlargha berdashliq bérelmey, yuqirigha ehwalni melum qilghanliqi üchün qolgha élin'ghan. Yeni, Uyghurlar nur bekrining dostliri arqiliq nur bekrige tekrar-tekrar naraziliqlirini melum qiliwergendin kéyin, nur bekrimu taqet qilalmay, w ang yang(wangyang bolsa xitay xelq jumhuriyiti siyasiy meslihet kéngishining bashliqi) ni izdep barghan we Uyghurlarning ehwalini wang yanggha yetküzgen. Wang yangmu bu ehwallarni shi jinpinggha doklat qilghan. Emma shi jinping Uyghurlarning derdige qulaq sélishni xalimighan. Eksiche nur bekrini qolgha alghan”.

Yene bir misalni alsaq, enwer séyittin awwal shinjang Uyghur aptonom rayonluq edliye nazaritining bashliqi bolghan shirzat bawudunmu, 2003-yilidiki “Jinayiti” üchün “Üch xil küch” dep eyiblinip, ölüm jazasigha höküm qilin'ghanidi. Emma erkin asiya radiyosi Uyghur bölümining 2021-yili 12-aprilda bu heqte bergen bir xewiride, shirzat bawudunning üstidiki xitayning eyibleshlirining pütünley oydurma ikenlikini delillen'gen.

Démek, Uyghurlarning irqiy qirghinchiliq bilen yoqitlishining tézlishishigha egiship, xitayning Uyghur élidiki xitaygha sadiq Uyghur emeldarlargha bolghan éhtiyajimu asasen aziyip mangidu. Aqiwette, xitay mustemlikisi astida öz millitige xa'inliq qilghan, adalette emes, menpe'et bilen bir septe turushni tallighan Uyghur emeldarlar paydilinish qimmiti tügigende xuddi öz qérindashlirigha oxshashla xitay hakimiyitining qarshi nuqtisigha tizilidu-de, ularning qismitimu irqiy qirghinchiliqqa uchrawatqan milletdashlirigha oxshashla yer yüzidin tel-töküs yoqitilish bolidu.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.