Abduweli ayup: “Uyghurlar erdoghanni qandaq yaxshi köridu”

Ixtiyariy muxbirimiz abduweli ayup
2019.07.08
erdoghan-uyghur-bilen.jpg Rejep tayyip erdoghan Uyghurlar bilen quchaqlashti. 2012-Yili 8-aprél, ürümchi.
www.maarip.org

Erdoghanni tunji qétim qayil bolghan waqtim 97-yili idi. Shu chaghda u istanbuldiki bir baghchigha péshqedem dewager eysa yüsüp aliptékinning nami bérilgen iken. Xitay elchixanisi bu heqte shu chaghdiki istanbul sheher bashliqi erdoghanni naraziliq bildürgende erdoghan “Men istanbulning sheher bashliqi, bu sheherni men bashqurimen, siler béyjingni bashqurunglar” dégen iken. Bu gepni men türk metbu'atliridin körüp baqmidim. Emma 2009-yili “5-Iyul paji'esi” de erdoghan xitaydiki qiziq nuqtigha aylan'ghanda, bu geplerni xitay tilidiki taratqulargha tartip chiqirildi.

Erdoghanning “Beshinchi iyul paji'esi” de körsetken jasariti chet'ellerdiki Uyghurlarnila emes adaletni yaqilaydighan dunyani qayil qildi. Türkiyediki türklerla emes, dunyadiki barliq türkler ornidin des turup, kochilargha qarap seldek aqti. Zulumdin ghezepke kelgen türkler, türkiyedila emes, gherbtiki ellerde Uyghurni qollap namayish qildi. Erdoghanning heqqaniyliqi wetendiki Uyghurni hayajan'gha sélip türkiye qizghinliqi sewdaliqqa aylandi.

2011-Yili öktebirde xoten'ge barghinimda guma nahiyeside türkiyening kiyim-kécheklirini satidighan alte chong dukanni aylan'ghan idim. Türkiyede alte aydin artuq turupmu yep baqmighan “Marash marozhnisi” ni xoten shehiride tétidim. Shu chaghdiki xoten, aqsu, korla, ürümchi we qeshqerlerde qilghan tekshürüshlirimde tijaretchiler “Payda azraq chiqsimu xitayning mélini satqandin özimizning mélini satayli!” déyishken idi. U yillarda Uyghur üchün türkning méli “Özimizning” bolup bolghan idi.

Erdoghan 2012-yili aprélda ürümchige kélidighan boldi. Qandaq bolghan kishilirimiz uning konsul kochisidiki noghay meschitte namaz oquydighanliqidin xewer tépiptu. “Erdoghan keldi” dégen küni bir aka aghinem manga téléfon qildi “Ukam kelsile, meschitte bir kéche erdoghan üchün du'a qilip téneymiz, etisi kelgende erdoghan bilen körüshüwalimiz!” bu gepni anglap tesirlinip bir nerse yazay dep oltursam, her qaysi sheherliridin dostlarning ürümchige qarap kéchilep mashina-mashinida yolgha chiqqanliqigha da'ir xewerler téléfonumgha yéghip ketti.

Bu ehwallarni körüp, sel segekliship oylinip qaldim. Bir siyasiyon'gha bu qeder sewdaliq normalmu?

Men 2005-yilining axiridin 2006-yili tomuzghiche enqere uniwérsitétida “Ziyaretchi tetqiqatchi” bolup bir mezgil turghan bolghachqa türkiye siyasiti we siyasiyonlar heqqide belgilik chüshenchige ige idim. Türkiyedin qaytqandin kéyinmu erdoghanning nutuqliri we ish pa'aliyetlirini pexirlen'gen halda közitish aditimge aylan'ghan idi. Körgen waqtim uzarghanche, uning sözliridiki izchilsizliq, pozitsiyesidiki özgirishchanliq, sorun'gha qarapla toqup chiqilidighan “Pakitlar” we asassiz bashqilarni eyibleshler manga semimiy tuyulmighan idi.

Shu sewebtin erdoghan ürümchige kelgen axshimi, “Erdemge telpünemduq erdoghan'ghimu” dégen témida qisqa yazma yézip bir munberge qoydum. Bu yazmamgha Uyghurdin yüzde yüz pirsent ghezep yaghdi, bolupmu türkiyede bir mezgil turghan we oqughan qedinas dostum, pidakar inim erkizat barat qattiq qarshiliq qildi we derhal yuyushni telep qildi. Menmu erdoghanni emes, oqurmenlirimge we shu xalis niyetlik, Uyghursöyer inimge bolghan hörmitim seweblik yazmini öchürdüm. Erkizat 2018-yili türkiye mallirini satqanliqi üchün qamalghan minglighan Uyghurlargha oxshash tutqun qilindi we bu yil 17 yilliq qamaqqa höküm qilindi.

2019-Yili baharning bashlirida türkiyediki bir gézitning istanbulda turushluq muxbiri méni ziyaret qildi. Sorighan so'alining biri “Uyghurlar erdoghanni qandaq yaxshi köridu” idi. Men muxbirning Uyghurlar erdoghanni söyemdu emes, qandaq söyidighanliqini sorighinidinla mendin kütken jawabni pemligen idim.

Shundaq bolsimu: “Chet'eldiki Uyghurlar qanchilik söyidu bilmeymen, emma wetendiki Uyghurlar erdoghanni söygenning bedilini qamaqlarda ötewatidu, shundaqtimu men Uyghurlar erdoghanni söyüshke her zaman teyyar dep qaraymen. Peqet erdoghan ürümchide özini quchaqlighan Uyghurlarning qaysi lagérda ikenlikini bir sorap qoysa, özi bilen körüshkenliki seweblik qamalghan Uyghurlarni xitay dostliridin bir sürüshte qilip baqsa, özige bir kéche du'a qilghan kishilerning biri bolghan türmidiki qurban exet hajimning türkiyediki balilirigha ishlesh ruxsiti bergen bolsa Uyghurlar yene erdoghan we türkiye dep ölüp bérishkimu teyyar” dep jawab bergen idim. Bu jawabimdin memnun bolmighan muxbir soghuqla xoshlashti we atayin ziyaret qilghan xewernimu élan qilmidi.

Türkiyeni yaxshi körsemmu, türklerdin dostlirim bolghan bolsimu, shu kochiliridiki minglighan natiwan Uyghur seweblik söyümlük körünidighan eldin ayrilip, yawropagha kettim. Kétish qararimgha seweb bolghan wasitilik amillar köp, manga tesir qilghan eng muhim hadise erdoghanning teserrupidiki türkiyede yamrighan xitay teshwishi bolghan idi. 2015

Men xuddi 2015-yilining axiri we 2016-yillardikige oxshash, 2019-yilimu yene bir qétim men ishleshke iltimas qilghan yene bir uniwérsitéttin ret qilin'ghan bir qararni aldim.

Mektepning qobul qilmasliqtiki sewebi “Biz bir döletke mensup organ bolush süpitimiz bilen sizni qobul qilsaq dölitimizning xitay bilen bolghan munasiwitige selbiy tesir körsitidiken. Biz bundaq tewekkülchilikke qarimay sizni qobul qilalmaymiz” dégen jawab keldi. Bu jawabtin kéyin her qétim “Türkiye we Uyghurlar” dégen témidiki xewerlerni oqusam erdoghanning sherqi türkistanning bayriqini tutup turghan 90-yillardiki haliti we “Qeyerdin qeyerge keldi türkiye” dégen naxshini meghrur oquwatqan, özini qollighuchi jama'etke oqutuwatqan 2019-yildiki haliti köz aldimda sélishturma bolup kéliwalidu.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.