Ereb mutexessis: riyad bilen téhran Uyghur mesiliside néme üchün jim turuwaldi?

2010-Yili yaponche neshr qilin'ghan “Islam bankisi” namliq kitabtin tartip élin'ghan se'udi erebistanning pulining süriti.

En'gliyediki ottura sherq xelq'ara munasiwetler tetqiqatchisi doktor nasir yéqinda élan qilghan kitabida islam dunyasining iqtisadiy menpe'et tüpeylidin Uyghur mesilide jim turuwalghanliqini körsetken.

U, bu qarashlarni en'gliye durham uniwérsitéti teripidin neshr qilin'ghan “Xitay-se'udi erebistan munasiwetliri” namliq kitabida otturigha qoyghan. U kitabida yene, “11-Séntebir weqesi” din kéyin islam ellirining xitayning türlük basturushigha uchrawatqan Uyghurlar mesilisige süküt qilip turuwatqanliqini körsetken.

U, Uyghur mesilisige islam dunyasining qandaq pozitsiye tutuwatqanliqini mezkur kitabidiki “Xitay-se'udi erebistan arisidiki bixeterlik mesililiri” serlewhilik maqaliside otturigha qoyghan.

Doktor nasir maqaliside 1990-yilidin étibaren xitay hökümiti xelq'ara jem'iyetke özlirining üzlüksiz halda Uyghur élidiki Uyghur bölgünchilirining tehditige uchrap kéliwatqanliqini shikayet qilghanliqini bildürgen. U, maqaliside Uyghur aptonom rayonluq ijtima'iy penler akadémiyisi ottura asiya tetqiqat merkizining tetqiqatchisi pen jipingning afghanistan-pakistan chégrasi otturisini baza qilghan “Sherqiy türkistan islam herikiti” teshkilati toghrisida élan qilghan maqalisi, shundaqla pen jiping ilgiri sürgen “Sherqiy türkistan islam herikiti teshkilati junggogha tehdit séliwatidu” dégen, qarashlarni otturigha qoyghan.

Aptor maqaliside, xitay hökümitining “11-Séntebir weqesi” yüz bergendin kéyin xelq'ara weziyettin paydilinip derhal sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatigha “Térror” markisini chaplap, 2010-yili “Sherqiy türkistan islam herikiti teshkilati” ni birleshken döletler teshkilatidiki xelq'ara térrorluq teshkilatlarning tizimlikige kirgüzgenlikini bayan qilghan.

U yene, “11-Séntebir weqesi” din kéyinki dunyaning murekkep xelq'ara weziyettin toluq paydilan'ghan xitay döliti amérikining xitay bilen chégridash bolghan afghanistan mesilisige arilishishi bilen teng islam elliri we ottura sherq bilen bolghan istratégiyilik munasiwetlerde segek bolushqa bashlighanliqini körsetken.

Nasir maqaliside, chet'eldiki barliq Uyghur teshkilatlirini jümlidin sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatini el qa'ide teshkilati bilen baghlap uninggha “Térror” qalpiqi kiydürüsh we uni xelq'araliq térrorluq teshkilat dep atashni xitay döliti amérikigha zakaz qilghan bolsimu, emma axirqi hésabta amérika chet'eldiki Uyghur teshkilatliridin peqetla sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatini xelq'ara térrorluq teshkilatlar qatarigha kirgüzgenlikinimu eskertip ötken shundaqla xitay dölitining Uyghur élide özining qattiq qolluq siyasitini dawamliq yürgüzüsh we bu rayonning iqtisadini güllendürüsh üchün 2015-yilghiche üch yüz milyard dollarliq meblegh sélishni pilanlawatqanliqini bildürgen.

Maqalide 2009-yilidin 2012-yilighiche bolghan ariliqta qeshqer, qaghiliq qatarliq jaylarda Uyghurlar bilen xitaylar arisida yüz bergen toqunushlarmu eslitip ötülgen.

2009-Yilidiki “5-Iyul ürümchi weqesi” ni aptor “1949-Yilidin buyanqi Uyghurlarning xitay hakimiyitige qarshi eng zor küchini namayan qilghan qarshiliq körsitish herikiti” we shundaqla “Yéqinqi zaman Uyghur tarixidiki eng zor topilang” dep körsetken.

Aptor maqalide yene, “5-Iyul ürümchi weqesi” din kéyin Uyghurlarning qarshiliq körsitish herikiti toxtap qalmastin belki 2011-yilidin bashlap yene yéngidin Uyghur élide hel qilghusiz derijidiki toqunushlarning yüz bériwalghanliqini bayan qilghan.

Ottura sherq munasiwetliri mutexessisi doktor nasir musulmanlarning diniy qérindishi bolghan Uyghurlarning mesiliside musulman ellirining, ereb dunyasining süküt qilip turushining sewebini chüshendürüp bu toghrisida mundaq bayan qilghan: musulman hakimiyetlerning Uyghur mesilisige süküt qilishidiki seweb, islam ellirining xitay bilen bolghan iqtisadiy alaqisining üzlüksiz yuqiri kötürülüshi we shundaqla xitayning soda shériklirige ölchem qilip qoyghan “Hemshérik döletler öz-ara bir-birining ichki ishlirigha arilashmasliq” siyasitini küchlük qollighanliqtin boluwatidu. Riyad bilen téhran hazirghiche Uyghur mesiliside jimjit turuwaldi. “11-Séntebir weqesi” din kéyin xitay dölitining Uyghurlarni térrorizmgha baghlap basturushi we shundaqla 2009-yilidiki ürümchi weqeside xitay hakimiyiti namayishchilarni basturup yüzlerche insanlarni öltürdi. Xitayning bu herikitige ottura sherqtiki döletler süküt qilip turuwaldi. Hetta islam dunyasining diniy rehberliri, muftilirimu xitaygha qarshi héchqandaq diniy petiwalarni otturigha qoymidi. Ereb birliki teshkilati, islam döletliri, yawropa we asiyadiki islam jem'iyetlirining zuwani tutulup bu mesilide gacha boluwaldi. Belkim ular Uyghur mesilisige kéyin kichikken we ajiz halda inkas qayturghan bolushi mumkin.

Doktor nasir maqaliside, “5-Iyul ürümchi weqesi” ge islam elliri xitay dölitige inkas qayturmay süküt qilip turuwalghan bir peytte islam dunyasigha tonulghan meshhur ölima kuweytlik hemd el-elining 5-iyul ürümchi weqesi toghrisida xitay hökümitige bayanat élan qilip “Eger xitay döliti islam elliridin tinchliq telep qilsa, undaqta xitaydiki musulmanlarni basturushni toxtitishi kérek” dégen sözinimu qisturup ötken.

Ziyaritimizni qobul qilghan se'udi erebistanning mekke shehiride yashawatqan zhurnalist sirajidin ezizi islam dunyasigha tonulghan kuweytlik ölima hemd el-eli heqqide toxtilip ötti.

Mutexessis doktor nasir maqalisini kuweytlik meshhur ölima, pa'aliyetchi hemd el-elining dunya musulmanlirigha Uyghurlar heqqide élan qilghan nutuqni bayan qilish bilen axirlashturghan bolup, hemd el-elining bayanatida mundaq déyilgen: bügün biz qiyin ehwalda qalghan xitayning bésimigha qarshi turuwatqan Uyghurlar bilen bir septe turushimiz kérek. Chünki bu pütkül musulmanlarning wezipisi. Biz öz xelqimiz namidin xitayning musulmanlarni basturushigha, étnik kemsitishige küchlük inkas qayturushimiz kérek.

Mutexessis nasir ottura sherq we se'udi erebistanning asiya elliri bilen bolghan siyasiy-iqtisad munasiwetlirini tetqiq qilishta közge körün'gen mutexessislerdin biri.