Әркинлик сарийи: “хитайниң дигитал истибдатлиқи дуняға тәһдит салмақта”

Хитай һөкүмити дигитал тәқибләш системиси арқилиқ җәмийәт вә шәхсләрниң паалийити, уларниң ой пикирини тәқибләшни әң бурун уйғур аптоном районида синақ қилған. Андин уни хитайниң башқа җайлириға кеңәйтишкә башлиған иди. Нөвәттә кишилик һоқуқ тәшкилатлири хитайниң уйғур аптоном районида синақ қилип мувәппәқийәт қазанған бу хил дигитал истибдатлиқ моделини башқа дөләтләргә експорт қилишқа башлиғанлиқи, буниң дуня үчүн бир тәһдиткә айланғанлиқини агаһландурмақта.

Америкидики “әркинлик сарийи” 1‏-ноябир күни елан қилған “дигитал истибдатлиқниң баш көтүрүши: сахта хәвәрләр, учур амбири вә демократийә дуч кәлгән хирис” сәрләвһилик доклатида бәзи дөләтләрниң хитайниң дигитал тәқибләш моделини үлгә елишқа башлиғанлиқини билдүргән. Доклатта қәйт қилинишичә, буниң нәтиҗиси тор әркинликиниң бу йил дуня миқясида давамлиқ тарийишини кәлтүрүп чиқарған.

Доклатта мундақ дейилгән: “демократик җәмийәтләр тор дунясидики хәтәрлик мудахилиниң хирисиға қарши риқабәтлишиватқан бир вақитта бейҗиң рәһбәрлири дигитал таратқулар арқилиқ дөләт ичи вә сиртида өзиниң тәсирини күчәйтмәктә. Хитай 2018‏-йили йәнә бир қетим тор әркинликигә әң қаттиқ хилаплиқ қилған дөләткә айланди. У өткән бир йилда нурғун дөләтләрниң ахбарат әмәлдарлирини 2-3 һәптилик лексийәләргә орунлаштуруп, өзиниң чәкләш, тәқибләш системисини кеңәйтишкә киришти.”

Доклатта йәнә хитайниң торни контрол қилиши 2018‏-йили униң “тор бихәтәрлик қануни” ни чиқириши, тәқибләш техникисини йеңилиши билән әң юқири чәккә йәткәнлики тәкитләнгән.
“әркинлик сарийи” ниң рәиси майкел абрамовитиз хитайниң дөләт ичидики дигитал истибдатлиқ моделини чәтәлгә експорт қилиши улар җиддий әндишә қиливатқан мәсилигә айланғанлиқини билдүрди. Майкел абромовитиз мундақ дәйду: “хитайниң дигитал истибдатлиқни експорт қилиштики роли бизниң тор әркинлики доклатимизда йорутулған асаслиқи мәсилә. Биз хитайниң өз хәлқини бастуруштики ролидин әндишә қилипла қалмай, биз йәнә униң дигитал истибдатлиқни чегра сиртиға експорт қилишидин әндишә қилмақтимиз. Биз узундин бери униң чәтәлдикиләрниң аилә әзалириға паракәндичилик селиш қилмишлириға, буниң һазирқи хитай рәһбиридин башлап күчийип кәткәнликигә диққәт қилип кәлдуқ.” абромовитиз бу сөзләрни бир қанчә күн аввал вашингтондики худсон институтида тәкитлигән.

Доклатта агаһландурулушичә, хитайниң бу җәһәттики тәқибләш тәдбирлири уйғур аптоном районида әң чөчүтәрлик дәриҗигә берип йәткән. Доклатта мундақ дейилгән: “уйғур мусулманлириниң юрти болған ғәрбтики шинҗаңда йүз тонуш техникиси вә башқа илғар техникилиқ васитиләр йәрлик аһалиләрни назарәт қилишқа ишлитилип, һәрқандақ бир һәрикәт аммиви тәртипкә яки дөләт бихәтәрликигә зиянлиқ дәп қарилип кәлди. Бу йил 8‏-айда ашкариланған материяллар вә башқа дәлилләр бир милйондәк мусулманниң бу райондики йиғивелиш лагерлириға қамилип, қайта тәрбийәлиниш арқилиқ меңә ююшқа тутулғанлиқи, нурғун тутқунларниң пәқәт тордики паалийити сәвәблик тутулғанлиқи ашкариланди.”

Доклатта қәйт қилишичә, һәр қайси дөләтләр хитайниң бу хил дигитал мустәбитлик моделини чегра сиртиға кеңәйтишиниң алдини елип, униңға қарши тәдбирләрни йолға қоюши керәк икән. Доклатта һәр қайси дөләтләрниң тор әркинликигә алақидар қанун вә мәшғулатлириниң хәлқара кишилик һоқуқ әһдинамилиригә уйғун яки уйғун әмәсликини қәрәллик тәкшүрүп туруши, кишиләрниң шәхси учурини қоғдашқа капаләтлик қилиши, һәрқандақ сүний әқил тәрәққият программилириниң кишилик һоқуққа болған тәсирини ойлишиши, кишилик һоқуқни дәпсәндә қилишқа иштирак қилған карханиларни җазалиши керәклики тәкитләнгән.

Доклатта мәзкур мәсилә һәққидә тохтилип, уйғур дияридәк җайларни билип туруп тәқибләш техникиси билән тәминлигән карханиларға иқтисади җаза берилишини, америкида “йә шари магнитиский қануни” ниң америка қанунлириға әмәл қилмиған һәрқандақ ширкәтни җазалашқа йол қойидиғанлиқи, башқа дөләтләрниң мушуниңға охшаш мәвҗут қанунлирини иҗра қилиши яки йеңи қанунларни чиқириши керәкликини билдүргән.

“әркинлик сарийи” ниң алий дәриҗилик тәтқиқатчиси сараһ кукниң қаришичә, бу мәсилидә америка, әнглийә вә башқа демократик дөләтләр “магнитиский қануни” вә дипломатик васитиләр арқилиқ хитайға бесим ишлитиши керәк икән. У мундақ дәйду: “әмдики қәдәм дуняниң тәдбир қоллинишида қалди. Бурунқи усулни өзгәртиш керәк. Әлвәттә америкида хитай әмәлдарлирини, болупму шинҗаңдики кишилик һоқуқни хорлашқа актип иштирак қиливатқан хитай әмәлдарлириға ембарго қоюш, җазалаш муназирә қилинмақта. Мән әнглийәдиму бу муназирә болуватқанлиқини билимән. Бирақ әнглийәдә америкиниң ‛йә шари магнитиский қануни‚ ға охшаш қануниниң бар йоқлуқини, униң бу җәһәттики әһвалиниң қайси басқучта икәнликини билмәймән. Лекин әнглийә һөкүмитиниң шинҗаңдики әмәлдарларға саяһәт чәклимиси қоюш, уларниң әнглийә һөкүмәт әмәлдарлири билән учришишини мәни қилиш қатарлиқ чәклимиләрни қоюш йошурун күчи бар. Шуңа, әнглийәдәк дөләтләрниң шинҗаңда йүз бериватқан ишларни көздә тутуп, һөкүмити хитай ташқи ишла министири билән көрүшүш пиланлирини бикар қилалайду.”

Сараһ кукниң илгири сүрүшичә, бу хил ембарго йәнә хитай карханилириға қаритилиши керәк. Бу хил чәклимә хитайниң иқтисади вә техника тәрәққиятини зиянға учритип, уни ойлишип иш қилишқа мәҗбурлайдиғанлиқини билдүрди. Сараһ кук мундақ дәйду: “хитай ширкәтлириниң шинҗаңдики тәқибләш һәрикәтлиридә хорлаш қилмишлирида актип рол ойнаватқанлиқини билимиз. Бу биз диққәт қиливатқан йәнә бир мәсилә. Әгәр биз бундақ ембарго вә җазалаш тәдбирлирини қоллансақ буниң иқтисади зийини хитай һөкүмити вә компартийәсигә тәсир қилиду. Чүнки бу униң иқтисади вә техника тәрәққиятиға зиян салиду.”

Доклатта баян қилинишичә, “әркинлик сарийи” бу қетим дунядики 65 дөләтниң өткән бир йилқи тор әркинлик әһвалини тәкшүрүп чиқип, хитайни бу җәһәттики “әһвали әң начар дөләт” дәп бекиткән.