Féysbuk tori chet'ellerdiki Uyghurlarning kimlik qurulushida muhim rol oynimaqta

Dunyada keng qollinilidighan ammiwi tor betlerdin féyisbuk tori xitay hökümiti teripidin 2009-yili ürümchi weqesidin kéyin resmiy cheklen'gen. Emma dunya miqyasida bir milyardtin artuq qollan'ghuchisi bolghan bu tor bet chet'ellerde yashawatqan Uyghurlar üchünmu intayin muhim bir alaqe wasitisige aylandi. Undaqta, siz féyisbuk torining chet'ellerdiki Uyghurlar üchün qandaq ehmiyetke ige ikenliki, ularning néme seweblerdin bu tor betni ishlitidighanliqigha qiziqamsiz? yéqinda irélandiyening dublin shehiride échilghan bir ilmiy muhakime yighinida del féyisbukning Uyghurlar arisida ishlitilishi heqqide bir tetqiqat maqalisi otturigha qoyup ötüldi.

Intérnét tor alaqisi kishilerning kündilik turmushigha singip kirgendin buyan, öz-ara alaqe, uchur almashturush, tijaret, siyaset, her sahede özining qudritini namayan qildi. Ular hazir kündilik turmushimizning ayrilmas bir parchisi bolupla qalmastin, belki bizning kimlikimiz we dunya qarishimizningmu bir eyniki bolup qaldi. Hazir intérnét torida herxil meqsetler üchün xizmet qilidighan milyonlighan tor bet bar. Emma bular ichide féysbuk we tiwittr qatarliq tor betler bolsa dunya miqyasida milyonlighan hetta milyardlighan abontqa ige bolghan, jümlidin Uyghurlarghimu yat bolmighan tor betlerdur. Féyisbuk tor béti bolsa dunya miqyasida jem'iy bir milyardtin artuq qollan'ghuchigha ige bolup, bu tor bet shundaqla özining addiyla bir alaqe tor béti emeslikini misirda qozghalghan “Ereb bahari” arqiliq ispatlidi. Shungimu u dunyadiki xitaygha oxshash diktator döletlerning düshminige aylandi.

Xitay hökümiti 2009-yili ürümchi weqesidin kéyin féyisbuk torini pütün memliket boyiche cheklep, xitaydiki puqralarning jümlidin Uyghurlarning féyisbuk tori arqiliq dunya bilen uchrishishigha cheklime qoyghan bolsimu, emma chet'ellerde yashawatqan Uyghurlar bolsa féysbukni muhim alaqe wasitisi qatarida ishletmekte. Irélandiyening dublin shehirige jaylashqan xelq'ara axbarat we uchur-alaqe tetqiqat orgini teripidin uyushturulghan 2013-yilliq xelq'araliq ilmiy muhakime yighinida chet'ellerdiki Uyghurlarning féysbuk ishlitish ehwali heqqidiki tekshürüsh doklatida körsitilishiche, féyisbuk Uyghurlar üchün peqetla bir alaqe wasitisi emes, belki ularning kimlik qurulushidimu muhim rol oynimaqta.

Intérnét alaqisi hazir esli yurtidin uzaq bashqa döletlerde yashawatqan bashqa köchmen guruppilar üchün muhim rol oynawatqan bolsa, 90-yillardin kéyin intérnétning keng qollinishigha egiship, chet'ellerdiki Uyghurlar üchünmu intayin muhim rol oynashqa bashlighan. Mesilen, intérnét chet'ellerdiki Uyghurlarning öz-ara teshkillinishi, özining medeniy we siyasiy kimlikige wekillik qilishi we xelq'aralishishi we oxshimaydighan ellerdiki Uyghurlarning weziyitige köngül bölidighan teshkilatlar bilen alaqe ornitishigha shara'it yaratqan.

Bu tetqiqat maqalisi nuqtiliq halda chet'ellerdiki Uyghurlarning féysbuk tori bilen bolghan alaqisi üstige merkezleshken bolup, uningda féysbukta Uyghur, sherqiy türkistan, shinjang yaki bu atalghularning oxshimighan tillardiki atilishi astida qurulghan jem'iy 117 féysbuk béti üstidin tekshürüsh élip bérilghan. Uningda éytilishiche bu 117 féyisbuk bétining 99 i omumgha ochuq betler bolup, bularning ichide qoyuq siyasiy mezmunlargha ige féyisbuk bet we guruppilirining köpinchisi türkiye we amérikida qurulghan. Emma eng tonulghan we ichidiki mezmunlar dawamliq yéngilinip turidighan féyisbuk betliri bolsa asasen türkiye, en'gliye we gérmaniyede qurulghan betler iken.

Tetqiqat maqaliside éytilishiche, féyisbukta qurulghan Uyghurlargha alaqidar bu betlerde asasen Uyghurlarning siyasiy weziyiti, Uyghur élidiki weqeler, milletning kelgüsi heqqidiki endishiler, medeniyet, tarix we sen'etke oxshash témilar élan qilinidighan we mulahize qilinidighan bolup, féyisbuk hazir chet'ellerdiki Uyghurlar özlirining mesililiri üstide munazire élip baridighan, bu heqtiki köz qarash we xewerlerni tarqitidighan muhim bir sorunigha aylan'ghan. Féysbuk hem shundaqla chet'ellerdiki Uyghurlargha xitay hökümitining siyasetlirige naraziliq bildüridighan meydan hazirlap bergen.

Bu témida élip bérilghan tetqiqat netijisidin qarighanda, chet'ellerdiki Uyghurlar nahayiti küchlük siyasiy we milliy kimlik shekillendürgen bolup, uningda Uyghurlarning féyisbuk alaqiside ishlitidighan sözliri arqiliq özlirining xitaydin perqliq bir milletlikini nahayiti ochuq ipade qilidighanliqi, öz wetini bolghan Uyghur élini xitaydin perqlendüridighanliqi, xitaylargha tewe bolghan chaghan, dölet bayrimi we yaki herqandaq bashqa bayramda féyisbuktiki Uyghurlarning bir-birini tebriklimeydighanliqi, emma noruzgha oxshash Uyghurlargha xas bayramlarda bolsa féyisbuktiki Uyghurlarning bir-birini mubarekleydighanliqi heqqide misallar bérilgen. Maqalide éytilishiche yene, ana tilni ishlitish, ana tilni untup qalmasliqmu chet'ellerdiki féyisbuk ishlitidighan Uyghurlarning eng muhim témisi we endishilirining biri bolup, bu heqtiki munaziriler féyisbuktiki Uyghurlar arisida eng köp körülidighan téma iken. Féyisbuktiki Uyghurlarning köpinchisi milliy kimliklirini yoqitip qoymasliq üstide bash qaturidiken.

Emma tetqiqatchilar maqalining xulase qismida yene, chet'ellerdiki Uyghur dawasi bilen shughulliniwatqan siyasiy shexsiler yaki teshkilatlar chet'ellerdiki keng Uyghur ammisigha toluq xitab qilalmaywatqan bolup, buning sewebi bolsa asasliq bu siyasiy shexs yaki teshkilatlarning féyisbukta aktip meshghulat élip barmasliqi, chet'ellerdiki Uyghurlarning kimlikidiki murekkeplik we shundaqla uzun yil xitay hökümitining bésimi astida yashashtin kélip chiqqan “Öz -özini cheklesh” xahishi bilen munasiwetlik, dep körsitilgen.