Ғәрбниң кәтмини уйғур, шәрқниң дәртмини уйғур

Уйғур қирғинчилиқи ғәрбтә һессидашлиққа еришкәндин кейин, шәрқтә буни чүшиниш вә чүшәндүрүшниң түрлүк усуллири оттуриға чиқишқа башлиди. Шәрқ мусулман әлләрдики һәр қай мәтбуатларда бу қирғинчилиққа түрлүк чүшәнчә беришләр вә шәрһиләшләр қайнап, мәтбуат, йиғин вә түрлүк муһакимиләрдин орун алди. Буниң ичидә уйғурға әң асан тәсир қилидиған әрәбчә вә түркчә қаналларда бу һессидашлиқниң мәнпәәтни мәнбә қилғанлиқи изчил тәкитлинип келиватиду. Бундақ мәнпәәт тәлимати йәнә малайчә, һиндонезийәчә, бенгалчә, парсчә вә ордучә мәтбуатларда тәкитлинип, уйғурниң бешида әләңгиватқан һалакәт сайисини шу тилларда сөзләйдиған мусулманлар арисида гуманлиқ параңға, шүбһилик сүйиқәсткә вә чайдин кейинки ич пушқиға айландуруш мәқсәт қилиниватиду.

Уйғур мәсилисини мәнпәәт ноқтисидин чүшиниш вә чүшәндүрүш уйғурлар ичидики әрәбчә вә түркчә хәвәрлинидиған сәрхиллар билән ғәрп тиллирида учурға еришидиған зиялиларға ортақ болуши диққәткә сазавәр. Бундақ қарашлар иҗтимаий таратқуларда барғанчә йейилишқа башлидиған болуп, уйғурчә қаршилиқларни ғәрбниң мәнпәәти үчүн хизмәт қиливатқанға чиқириш көпийиватиду. Болупму уқумушлуқ уйғурларниң бу қараштики синлиқ сөһбәтлири, авазлиқ тәблиғлири вә түрлүк язмилириниң юқури нисбәттә көрүлүши кишини ойға салиду. Бундақ мәнпәәт тәлимати муһаҗирәттә уйғурлар омумиййүзлүк сөйидиған әрәбчә вә түркчә арқилиқ әқилләрдин орун елиши параң, сөһбәт вә мулаһизилиридә көрүлүши кишини тәәҗҗүпкә салиду.

2021-Йилдин башлап хитай уйғурға болуватқан хәлқаралиқ һессидашлиққа қарши һәрикәткә өткән болуп, буниңға асаслиқ сәһнә түркчә вә әрәбчә мәтбуатлар болуватиду. Тәшвиқат һәрикитидә хитай шәрқ мусулман әлләрдики ғәрб өчмәнликидин вастә таллимай пайдилиниватиду. Хитай ялливалған чәт әллик деплуматлар, тәтқиқатчилар, оқуғучилар, саяһәтчиләр уйғурдики қаршилиқни вә бу қаршилиққа йетәкчилик қилғучиларни ғәрбтин мәнпәәтлиниватқан қилип көрсәтмәктә. Болупму хитай марттин буян тарқатқан бир йүрүш синларда ғәрбниң уйғурларға қиливатқан һессидашлиқлири мәнпәәт, уйғур мусулманларниң хитайдики “бәхтлик” һаятидин қизғиниш, хитайниң тәрәққиятини чәкләш қатарлиқ ноқтилардин чүшәндүрүлгән. Һәтта уйғурларниң паалийәтлири америка дөләтлик демократийәни илгири сүрүш фондиға четилип төһмәт қилинған болса, уйғур тәшкилатлириниң һәрикити америка мәркизий ахбарат идарисиға бағлап қара сүркәлгән.

Хитай тәшвиқати апирилда тарқатқан “йошурун еқин” дегән филимдә уйғур елидә болуватқан барлиқ қаришлиқни мәвҗутлуқтин қалған “шәрқи түркистан ислам һәрикити” дегән тәшкилатқа бағлиған иди. Шундин кейинки бир мухбирларни күтевелиш йиғинида хитай баянатчиси хуа чүнйиң мәзкур тәшкилатни американиң қоллаватқанлиқини има қилди. Түркчә вә әрәбчә тәшиватқатлардиму “шәрқий түркистан ислам һәрикити” ни американиң печкиси қилип тәсвирләш әвҗ алған болуп, җүмлидин бу тор дунясида техиму кәңри йейилмақта. Буниңда хитайниң америкаға қарши кәйипияти күчлүкрәк болған мусулман дунясини нишанға алғанлиқи шүбһисиз.

Хитай һөкүмити уйғурларниң вәтәндики вә муһаҗирәттики һәрикәтлирини пүтүнләй иқтисадий мәнпәәт үчүн қилиниватқан ялланмилиқ дәп чүшәндүриватиду. Хитай тәшвиқат аппаратлири уйғурдики түрлүк қаршилиқларни, өктичиликләрни вә наразилиқиларни “ғәрбниң иғвагәрчиликигә маслашқанлиқ, уларниң кәтминини чапқанлиқ” десә, буни қоллаватқан, йетәкләватқан уйғурлар, уйғуршунас алимлар вә башқа милләтләрдин болған актипларни ғәрбниң пулиға дүм чүшкән ялланимилар дәп изаһлаватиду.

Уйғурларниң муһаҗирәттә тинч йол билән зулумға қарши турушини “ғәрбкә кәтмән чепиш” дәп қараш уйғурлардиму хелидин мәвҗут иди. Болупму ғәрбтә намайиш, йиғин вә түрлүк паалийәтләр билән хитай зулумиға қарши туруватқанларни  “ғәрбниң кәтминини чапидиғанлар, американиң иссиқ йотқиниға дүм чүшкәнләр, қуруқ гәп қилидиғанлар” дәп әйибләп келиватқанға йигирмә йилдин ашти.

Уйғурдики қаршилиқниң ғәрбтики йөлики хитайғиму, уйғурғиму, дуняғиму күндәк рушән, әмма қаршилиқ көрситишниң шәрқтики мәнбәсини нә шу ишниң саһиплири ашкарилимиди, нә хитай бундақ мәнбәләрни әйибләп бақмиди. Уйғур тәшкилатлириға шәрқтин келидиған, шәрқ мусулман әлләрдин тәминлинидиған иқтисад изчил сирлиқ болуп кәлди.

 Хитай әркин асия радийоси билән дуня уйғур қурултийини ғәрбтин нәплиниш билән әйибләп кәлгән иди. Ундақта, бу әмәлийәтму? яқ. Хитай даим һуҗум қилидиған әркин асия радийоси уйғурларни “қутритиш” үчүн қурулған әмәс, мәзкур радийо 1996-йили қурулуп, тунҗи тәсис қилинған тил уйғурчә әмәс, хитайчә. Уйғурчә 1998-йилиниң ахирида, йәни декабирда қошулған болуп аңлитиш вақти йерим саәт иди. Америка қоллаватиду дейилгән дуня уйғур қурултийиниң америка дөләтлик демократийәни илгири сүрүш фондиниң мәблиғини қолға кәлтүргән вақти 2005-йилдин кейин.

Уйғурлар шәрқтин нәпләнмәмду? яқ. Ғәрп уйғурлар үчүн бир радийода уйғурчә аңлитиш тәсис қилған болса, шәрқ мусулман әлләрдин түркийә вә сәуди әрәбистанму радийода уйғурчә аңлитишни йолға қойған. Сәуди әрәбистанниң җиддә шәһригә җайлашқан уйғурчә радийо қанили 1982-йили бир саәтлик аңлитиш билән башланған, 1999-йили икки саәткә чиқирилған. Уйғурлар ғәрбкә кәтмән чепиватиду, дегән сөз тоғра болса, түркийә вә әрәбистандики уйғурчә радийо шәрққә кәтмән чепиватқан боламду? һалбуки, немә үчүн хитай тәшвиқати ғәрбтики уйғурниң авазини өчүрмәкчи болиду-ю, шәрқтики бу уйғурчә авазға һуҗум қилмайду?

Уйғурниң давасиға бәлгилик иқтисад аҗратқан америкадики дөләтлик демократийәни илгири сүрүш фонди буни мәхсус уйғурларға мәхпий аҗратқан әмәс. Мәбләғқә бүгүнкидәк қирғинчилиққа учиримайватқан тебәтләр, хитайлар, араканлиқлар, вейтнамлиқларму еришиватиду. Мәзкур фонд дуня уйғур қурултийиғила әмәс, бәлки хитай демократлириғиму, дунядики башқа демократчи күчләргиму иқтисад аҗритиду. Уйғурлар америкадин еришкән қоллаш һәргизму сәвәбсиз бүгүнки һалға кәлгән әмәс, бәлки йиллиқ пиланларни йоллаш, уни мувәппәқийәтлик тамамлаш вә орунланған хизмәтләрдин доклат қилиш, қайта илтимас қилиш бәдилигә кәлгән. Қоллашниң аз-аздин көпләп меңиватқанлиқи қилиниватқан хизмәтниң нәтиҗисидур.

Ғәрбниң, болупму американиң уйғурниң авазини қоллиши қәйәрдин келиду? бу американиң демократик қиммәт қарашларни, демократик түзүмни, адаләтни, қанунниң үстүнликини вә кишилик әркинликни дуняға йейишни мәқсәт қилған дөләт әнәниси, сиясий мәдәнийити вә хәлқара ғайисидин келиду. Мәзкур ғайә үчүн америка түрлүк әл вә хәлқләрниң демократик паалийәтлиригә ярдәм бериду. Ғәрбтә түзүм хитайға охшаш бир шәхсниң, бир партийәниң ирадисигә бағланған әмәс. Ғәрб демократик түзүмидә бир партийә вә бир сиясиюн пәқәт бир қетимлиқ сайламниң ғалипи болалайду. Ғәрптә бир қетимлиқ һөкүмәтниң бирәр нөвәт көрүшмисигә наил болған уйғур давагәр мәзкур һөкүмәтниң мәңгүлүк дости болуп кәтмәйду. Шуңа уйғур тәшкилатлар ғәрбниң түзүми, қиммәт қарашлири вә ғайисини дәстәк қилип туруп уларниң қоллишини даимийлиққа игә қилишқа тиришиду.

 Ғәрбниң уйғурға ярдими һеч қачан мәхпий, пилан-программасиз, тәкшүрүш вә назарәтсиз берилмәйду. ярдәмни мәхсус уйғурни издәп сорап беридиған иш техиму мәвҗут әмәс. Бундақ дәстәкни елиш үчүн мурәккәп илтимас җәряни кетиду. Илтимас қилғучи бәлгилик хизмәтләрни баштин кәчүргән болуши, мәлум нәтиҗиләрни қолға кәлтүргән болуши, тәләп қилинған иқтисадқа лайиқ иқтидари барлиқини бурунқи давалири вә хизмәтлири җәрянида испатлиған болуши керәк. Шуңа уйғур тәшкилатлар ичидә дуня уйғур қурултийи, уйғур кишилик һоқуқ қурулуши қатарлиқ бир қанчә тәшкилатла изчил қоллашқа наил болуп кәлди. Қалған тәшкилатлар әзалири вә уйғур җамаитиниң қоллиши билән паалийәтләрни давам қиливатиду.

Хитай ғәрбтики уйғурға яр йөләк болуп келиватқан тәшкилатларни ашкара әйибләп келиватиду, әмма шәрқтики уйғурларға мәбләғ аҗратқан тәшкилатлар һәққидә еғиз ачқан йоқ. Бир қисим уйғур сәрхиллар демократик йоллар билән күрәш қилидиған ғәрбтики уйғурлар еришкән иқтисадтин гуманлинип, түрлүк пәрәзләрни, һәтта төһмәтләрни ашкара дейиштин қорқмайду, әмма динни вастә қилип дава қиливатқан күчләр 20 йилдин бери еришиватқан иқтисатниң мәнбәси һәққидә пәрәзләрләрни оттуриға қоймайду, қойған тәқдирдиму нәзәргә елинмайду, һәр қандақ хаталиқму йошурулуп аммивийлашмайду. Әмәлийәттә шәрқтики муаш елип ишләйдиған тәшкилатлар вә дәвагәрләрниң сани ғәрбтикидин нәччә һәссә көп.

Уйғурға қирғинчилиқ қилишта шәрқниң ярдимигә еришкән хитай, демократик йолларға мураҗиәт қилған ғәрбтики уйғурларни ғәрбниң кәтминини чепиш билән қарилашни давам қиливатиду, бәлким хитай шәрқтә бәзи шәхс вә органларни сетивалғанлиқи үчүн уйғурларниму ғәрбтә шундақ сетилғанлар, сатқунлар қатарида санаватқан болуши мумкин. Хитай компатийәси өзиниң дөлитидә 80 милюндин артуқ партийә әзасини бир милярт төт йүз милюн хәлқниң қан тәри бәдилигә беқиватқанлиқи үчүн ғәрбтики уйғур тәшкилатларниму ғәрп шундақ беқиватиду дәп чүшинип беқииндилиқ билән әйибләватқан болуши мумкин. Һалбуки, ғәрбтә уйғурни қоллаватқанму баҗ тапшуриватқан хәлқ, бундин кейин қоллайдиғанму шу хәлқниң һөрлүк, адаләт вә демократийәгә болған тәлпүнүши, ишәнчи вә ирадисидур. Хитайниң уйғур давагәрләрни “ғәрбниң қончиқи, ғәрбкә кәтмән чапиду, ғәрбниң мәнпәәти үчүн хизмәт қилиду” дәп әйиблиши дәл хитайниң өзидики шәрқчә аҗизлиқниң, өзидики хуйниң, өзидики сиясий нәйрәңниң өз ағзи билән етирап қилинишидур.

***Мәзкур мақалидә оттуриға қоюлған пикирләр апторниң шәхсий қарашлири. Радийомизниң мәйданиға вәкиллик қилалмайду.