Gaw boning mehmud kashgherini Uyghurlardin ayrish sepsetesige jawab

Mehmud kashgheriy resimliridin

Shinjang uniwérsitéti xitay tili we edebiyati institutining piroféssori gaw bo, “Shinjang uniwérsitéti ilmiy zhurnili” (pelsepe-ijtima'iy penler qismi) ning 2019-yilliq 1-sanida “‛türkiy tillar diwani‚ ning aptori hemde uning maziri heqqidiki guman we oylinishlar” namliq bir maqale élan qilghan idi. Uyghur diyarida milyonlighan insanlar jaza lagérlirigha qamalghan, yüzligen Uyghur bilim ademliri tutqun qilin'ghan ashu qara künlerde élan qilin'ghan bu “Maqale”de, gaw bo “Türkiy tillar diwani” ning aptori mehmud kashgheriyning millet tewelikining Uyghur bolushi, shundaqla qeshqer opaldiki “Hezreti mollam mazari” ningmu mehmud kashigherining maziri bolushining gumanliq ikenlikini otturigha qoyghan.

 Gaw boning bu maqalisi chet ellerdiki türkologlar we Uyghurshunaslar arisida alahide inkas peyda qilmighan. Belkim ular buni xitayning tetür teshwiqat matériyalliridin biri dep qarap, uninggha inkas qayturush hajetsiz dégen bolushi mumkin. Halbuki, xitay hökümiti teripidin otturigha chiqirilghan gaw bo we uning ilimgha zit bolghan bu yazmisi, xitay üchün destek bolup bergen. Shuningdin kéyin xitay da'iriliri, mehmud kashgherining opaldiki mazirigha tiklen'gen heykilini qomurup tashlap, ming yilgha yéqin waqittin béri Uyghur xelqi ulughlap kelgen bu mazarni adettiki bir baghchigha aylandurup qoyghan.

 Undaqta, atalmish “Tetqiqatchi” gaw bo qaysi delil ispatlirigha tayinip, mehmud kashigheriyni “Uyghur emes” déyishke jür'et qilghan? uning bu xil guman we sepsetelirining arqisigha qandaq meqset muddi'alar yoshurun'ghan? u zadi néme démekchi?

 Eger uningda zerriche ilmiy pozitsiye we kespiy exlaq tuyghusi bolghan bolsa idi, u 2010-yilidin 2014-yilighiche xitay medeniyet ministirliqi mexsus meblegh bilen teminligen “‛türkiy tillar diwani‚ diki qoshaqlar heqqide sélishturma tetqiqat” namliq tetqiqat türini büyük alim mehmud kashgherini Uyghurlardin ayrip tashlaydighan yaman gherez bilen axirlashturmighan bolatti.

 Melum bolghinidek, 11-esirde yézip tamamlan'ghan bu qamus, shu dewr türkiy xelqlirining tarixi, medeniyiti we kündilik hayatining janliq nemunisidur. Bundaq bir eserni chüshinish, bolupmu tetqiq qilish üchün, aldi bilen shu dewrdiki tilni bilish eng eqelliy bir telep. Epsuski, gaw bo bu eqelliy shertni héch hazirlimayla bu ishqa kirishken. Gepning toghrisi, hazirqi zaman xitay edebiyatining qizil kilassiklirini we tiyatir edebiyatini tetqiq qilghan birining türkiy tillirining héch birini bilmey turup qandaqmu Uyghurlarning qedimki eserliri tetqiqati bilen shughullinalisun?! shunga uning bu témigha ishligen 4 yil jeryanida, hetta 2019-yilighiche “Türkiy tillar diwani” gha munasiwetlik birer parche bolsimu qisqa yazma yaki tonushturush maqalisi élan qilalmasliqi ejeblinerlik emes.

 Gaw bo maqaliside mehmud kashgherining özi heqqide yazghan “Men türklerning eng asasliq qebile mensupliridin we eng mahir neyziwazliridin” dégen bayanini tutqa qiliwélip, uning millitining Uyghur emes, belki “Türk” ikenlikini ilgiri süridu, shundaqla ustiliq bilen türk we Uyghurlarning perqliq milletler ikenlikini bazargha salidu. Bu qarishigha ispat süpitide yene “Diwan” da xatirige élin'ghan bir qoshaqtiki buddist Uyghurlargha qarshi urush teswirini suyi'istémal qilidu. Egerde gaw bo mehmud kashgheriyning shu zamandiki alimlardin aldi bilen telep qilinidighan terepsiz we héssiyatqa tayinip höküm qilmasliq shertlirini hazirlighanliqini tesewwur qilalisa idi, u bu artuqche gumandin aldi bilen waz kechken bolatti. “Diwan” da orun alghan 244 kuplét qoshaqning hemmisi xelq arisidin toplan'ghan bolup, ularning beziliri tarixiy époslarning parchiliri bolsa, yene beziliri pesiller we tebi'et teswirlen'gen xelq qoshaqliridur. Gaw bo ispat qilip qollan'ghan bu qoshaqning “Diwan” da qandaq shara'itta, kimler teripidin kimge qaritip éytilghanliqinimu angqiralmighan. U shu zamanlarda qaraxaniylar bilen idiqut Uyghurliri otturisidiki diniy urushlarni Uyghurlar bilen perqliq bolghan türklerning urushi dep xata sherhligen.

 Gaw bo maqaliside u waqitlarda hazirqi menidiki “Uyghur” we bashqa ottura asiya milletlirining téxi shekillenmigenlikidek eng eqelliy uqumnimu chüshenmigen. U, aptorning “Diwan” da özini “Türk” dep atighanliqini tutuwélip, mehmud kashgheriyni “Uyghur” déyishke bolmaydu, dep dawrang salghan. U yene hazirqi Uyghurlarning qedimki Uyghurlarni özining ejdadi déyishini mesxirilik bir til bilen tenqid qilghan. Gaw boning qarishiche, mehmud kashigherini Uyghur déyish üchün, uning rastinla qeshqerde tughulup chong bolghanliqini, eyni waqittiki qeshqerning asasiy nopusining Uyghur ikenlikini, shundaqla qaraxaniylar xandanliqigha hökümranliq qilghan padishahlarning qedimki Uyghurlardin ikenlikini ispatlash kérekmish.

 Eger gaw boning bilimi we iqtidari pütün “Diwan” ni esli tilida oqup chüshinishke yetken bolsa idi, yaki héch bolmighanda hazirqi Uyghurlarning tarixiy we ijtima'iy medeniyitidin az-tola xewiri bolghan bolsa idi, u yuqiriqi erzimes gumanlirini otturigha qoyushqa héch jür'et qilalmighan bolatti.

 Nawada gaw boning bilimi “Diwan” da qollinilghan “Xaqaniye tili” ning toqquz oghuzlarning tili ikenlikidek ré'alliqini ret qilishqa yetken bolsa idi, téximu toghrisi u toqquz oghuzlarning kim ikenlikini bilse idi, ularning tilining néme üchün türkiy tillar arisida “Uyghur-qarluq guruppisi” gha tewe déyilishidek ilmiy uqumni chüshen'gen bolatti. Shundaqla bu deliller üchün shu zaman tarixi heqqide yézilghan xitayche we ereb pars tilliridiki menbelerdin birer yéngi misal körsiteligen bolatti. Halbuki, u yuqiriqi sepseteliri üchün héchqandaq pakit körsitelmeydu. U özining asassiz gumanlirini bazargha sélishni dawamlashturup, “Diwan” da tilgha élin'ghan Uyghurlarning qeshqerde emes, belki sherqiy türkistanning sherqiy we shimaliy rayonlirida yashighanliqi,  ularning budda dinigha étiqad qilghanliqini tilgha alidu. 11-Esir heqqide pikir bayan qilghan atalmish “Tetqiqatchi” ning bügünki xitayning siyasiy éytimini destek qilip “Shimaliy shinjang” we “Jenubiy shinjang” dégen atalghulirini qollinishi, uning Uyghur diyarining tarixiy jughrapiyesi heqqide neqeder chala sawat ikenlikini éniq körsitip turuptu!

 Gaw bo özining “Jenubta Uyghur yoqluqi” heqqidiki külkilik qarishini bazargha sélishtin burun, “Diwan” da “Mehmudning atisining shehiri” dep xatirilen'gen “Barsghan” shehirining “Uyghur xani” ning atlirini baqidighan jay ikenliki heqqidiki qurlarni oqughan bolsa idi, bundaq bimene jöylüshlerge mestane bolmighan bolatti.

 Mehmud kashgheriyning öz esirining namini “Türkiy tillar diwani” dep atighanliqi, Uyghur tilini shunche hörmet bilen tilgha alghanliqi, shundaqla “Diwan” da sizghan xeritiside Uyghur dölitining beshbaliq qatarliq muhim sheherlirini alahide körsetkenliki, shundaqla bu yerlerge ayrim-ayrim izahat bergenliki, özining türkiy xelqlerning perzenti, bolupmu hemmidin awwal Uyghur perzenti ikenlikini körsitip béridighan polattek pakitlar idi. Buning özinila gaw bodek chala sawat birige bérilidighan yéterlik jawab idi.

 Derweqe, mehmud kashgheriy “Türk” we “Uyghur” atalghulirini qollan'ghanda, ularni millet namini perqlendürüsh üchün emes, belki  qaraxaniylar we idiquttin ibaret ikki xanliqtiki perqliq diniy étiqadni éniq körsitip bérish üchün qollan'ghan. Yeni u “Diwan” da “Uyghur” atalghusini budda dinigha étiqad qilidighan Uyghurlar üchün, türk atalghusi “Musulman” Uyghurlar üchün qollan'ghan.

 

wikipedia.org

 Millet nami bilen diniy étiqadini perqlendürüp qollinish, türkiy milletliri arisida xéli uzun dawamlashqanliqi melum. Türkiyediki tonulghan türkologlardin ehmet bijan erjilasun ependining 2000-yili neshr qilghan “Oghuz-türkmen atalghuliri” namliq bir maqaliside, 10-esirde téxi musulman bolmighan oghuzlarning 11-esirdin bashlap “Türkmen” dep atalghanliqini, 13- we 14- esirlerde “Oghuz” dégen millet namining ornini “Türkmen” atalghusining alghanliqini ilgiri sürgen. Gaw bo buddist Uyghurlargha qarshi urushlar heqqidiki qoshaqlarni qayta-qayta tekrarlighandin kéyin, öziche xulase chiqirip, “Musulmanlarning aditi shundaq idi. Ular budda dinigha étiqad qilidighan bir sheherni ishghal qilghanda, budda heykellirining bashlirigha kichik teret qilip haqaretleytti” deydu. U bu bayanliri arqiliq islam dini bilen budda dini arisigha ziddiyet sélishtek siyasiy qara niyitini ashkarilap qoyidu.

 Mehmud kashgheriyning “Diwan” da “Uyghur” namini we Uyghurlargha munasiwetlik til, yer namliri we tarixiy weqeliklerni köp qétim  hörmet bilen tilgha élishi, uning shu waqittiki diniy perqlerge qarimastin sherqiy türkistandiki yerlik ahalilerni qan-qérindash dep qarighanliqini körsitip béridu. Bolupmu eyni waqittiki Uyghurlar arisida öz millet teweliklirini atighanda “Uyghur” we “Türk” atalghulirini almashturup we hetta birleshtürüp özini “Türk Uyghur” dep atishi, elwette bir tasadipiyliq emes.

 “Diwan” da “Türk” sözidin qalsa eng köp tilgha élin'ghan millet nami “Uyghur” sözidur. “Diwan” ning bash qismida bérilgen qedimki Uyghurche élipbe herpliri tizimlikining qeshqerge tasadipiy bérip qalmighanliqi, shundaqla “Diwan” da Uyghur tilining “Türkiy tilliri ichidiki eng pasahetlik til” dep teriplinishinimu étibargha élish, elwette bir tetqiqatchining eqelliy bir aditi bolushi kérek.

 Axirida shunimu eskertip qoyush kérekki, 20-esirning bashliridin bashlap bir qisim Uyghur ziyaliyliri bu tarixiy heqiqetni tonup yetken we “Uyghur” namini özlirining resmiy millet nami qilip qollinishni teshebbus qilghan. Shu waqittiki Uyghur serxilliridin nezerxoja abdusemet oghlining 1911-yilidin bashlap özige “Uyghur balisi” dégen texellusni ishlitishi, abduxaliq Uyghurning shu yillarda yazghan shé'irlirida “Uyghur” texellusini ishlitishi, shuning jümlisidindur. “Uyghur” nami 1920-yillargha kelgende deslep sowétler ittipaqida, 1930-yillarning bashlirigha kelgende sherqiy türkistanda Uyghurlarning resmiy millet nami süpitide hökümet permani arqiliq békitilgen. 1930-Yillarning bashliridiki sherqiy türkistan milliy inqilabining netijiside qeshqerde qurulghan musteqil jumhuriyetning deslep “Milleti islamiye - Uyghuristan jumhuriyeti” dep atalghanliqi, kéyin “Sherqiy türkistan islam jumhuriyiti” ge özgertilip, her ikki namda pul bésilghanliqi melum. Démek, Uyghurlar étnik kélip chiqish yaki qan-qérindashliq nuqtisidin özlirini “Türk” yaki “Uyghur” dep atishi heyran qalarliq ish emes.

 

Open domain

 Gaw boning mehmud kashgheriyining Uyghur ikenlikini ret qilishqa urunushi, emeliyette xitay hökümitining Uyghur millitini we ular tarixtin buyan yaratqan parlaq medeniyetlerni qirghin qilish siyasitining bir qismidur. Gaw boning özimu chongqur bilimge ige bir bilim adimi yaki Uyghur tili we medeniyiti heqqide uzun mezgil izdinish élip barghan keskin bir tetqiqatchi bolmastin, belki xitayning 2016-yilidin buyan Uyghurlar wetinide bashlighan irqiy qirghinchiliqigha yantayaq bolghuchi saxta alimdur. Uning milyonlighan Uyghurlar jaza lagérlirigha qamalghan, pütkül Uyghur serxilliri we bilim igiliri tutqun qilin'ghan 2019-yili xuddi yerdin ün'gendek otturigha chiqip, “Mehmud kashgheri Uyghur emes” dep jöylüshimu, xitay hökümitining siyasiy wezipisini orundashtin bashqa ish emes. Gaw boning shinjang uniwérsitéti filologiye institutining eng axiriqi Uyghur institut bashliqi arslan abdulla tutqun qilin'ghandin kéyin uning ornigha qoyulushimu, uning ilim adimi emes, belki siyasiy dellal ikenlikini ispatlaydu!

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.