Җорҗи вашингтон университетида уйғурлар дияридики “тәрәққият” һәққидә муһакимә йиғини өткүзүлди

Йеқинқи йиллардин буян уйғурлар дияридики түрлүк сиясиий вә иҗтимаий һадисиләрниң хәлқарадики һәрқайси ахбарат вастилиридә қизиқ нуқтиға айлинишиға әгишип, бу мәсилиләргә қизиққучиларниң көпийиватқанлиқи мәлум болмақта. Шу қатарда мәзкур районда атмиш йилдин буян барлиққа кәлгән омумий “тәрәққият” мәнзирисиниң немә үчүн йәрлик хәлқ болған уйғурларниң тохтавсиз қаршилиқини йоқитишқа қадир болалмиғанлиқиму нурғун чәтәлликләрни ойландуруватқан мәсилиләрниң бири болмақта. Җорҗй вашингтон университетида өткүзүлгән уйғурлар дияридики “тәрәққият” вә буниңға алақидар мәсилиләр һәққидики мәхсус музакирә болса дәл мушу мәсилини қисмән болсиму йорутушқа беғишланди.

17-Ноябир күни америкиниң пайтәхти вашингтон шәһиридики җорҗи вашингтон университетиниң “еллйот хәлқара мәсилиләр иниститоти” уюштурған “шинҗаң уйғур аптоном районидики тәрәққият: хирислар вә кәлгүсигә нәзәр” мавзусидики муһакимә йиғини уйғурлар диярида йеқинқи йиллардин буян әвҗ елишқа башлиған қаршилиқ һәрикәтлириниң сәвәблири һәмдә буниңға алақидар инсан һәқлири мәсилилири тоғрисида аңлиғучиларға мәлуматлар бәрди.

Бу қетимқи йиғинда җорҗи вашингтон университетиниң профессори шан робертис вә вашингтон шәһиридики уйғур инсан һәқлири қурулуши тәшкилатиниң хадими никол моргерт мәхсус лексийә бәрди. Профессор шан робертис мәдәнийәт инсаншунаслиқи саһәсидә көзгә көрүнгән мутәхәссис болуп, 1990-йиллардин башлап сабиқ совет иттипақиниң оттура асия районидики уйғурларниң мәдәнийәт әһвалини тәтқиқ қилған. Мушу җәрянда у 1996-йили ишлигән “<уйғуристан> ни күтиватқанлар” Мавзулуқ һөҗҗәтлик филим уйғур муһаҗирлириниң мустәқил “уйғуристан” дөлити бәрпа қилиш һәққидики арзу-арманлирини әкс әттүргәнлики билән уйғур җамаәтчиликиниң алқишиға еришкән. Шу сәвәбтин у хитай һөкүмитиниң “қара тизимлик”идики кишиләрниң биригә айлинип, хитайға бериш визиси берилмәйдиған кишиләр қатариға қошулуп қалған.

Профессор шан робертс бу қетимқи лексийәдә алди билән ташқи дуняға “шинҗаң мәсилиси” дегән намда мәлум болуватқан уйғурлар дияридики сиясий һәрикәтләрниң қисқичә тарихини әсләп өтти. Униң қаришичә, мәнчиң заманисидин тартип гоминдаң һакимийити, шундақла һазирқи хитай коммунистик партийисигә қәдәр болған һәрқайси һакимийәтләр уйғурлар районини үнүмлүк идарә қилишқа бәкрәк күч сәрп қилған болуп, бу районни тәрәққи қилдурушқа анчә ерәңшимигән. Шуниң билән бир вақитта, мушу районда мәнчиң ханданлиқи заманисидин тартип мустәқиллиқни истигән бирнәччә қетимлиқ қозғилаңлар оттуриға чиққан, җүмлидин алдинқи әсирниң алдинқи йеримида бу районда икки қетим “шәрқий түркистан җумһурийити” қурулған. Бу район мәдәнийәт вә миллий тәркиб җәһәттә хитайға әмәс, бәлки өзлириниң ғәрбидики оттура асия райониға бәкрәк йеқин болғачқа, һазирға қәдәр “шәрқий түркистан” аталғуси хитайда қәти мәни қилиниду.

Профессор шан робертсниң қаришичә, һазирқи хитай һакимийити “мәзкур районда һул әслиһәгә мәнсуп шунчә көп тәрәққиятларни вуҗутқа чиқарған болсақму, йәрликтики қаршилиқ һәркәтлири тохтимайватиду” дегән чүшәнчидә болуватқан болуп, бу хил идийәниң оттуриға чиқишида охшимиған бирнәччә хил әһвални көрүвелиш мумкин икән. У мундақ дәйду: “буниң биринчиси, хитайлар изчил һалда "чәтәлләрдики сиясий артистлар уйғурлар арисиға хитай һөкүмитигә қарши наразилиқ уруқини чачмақта. Буниң билән уйғурларниң бешини қайдуруп, районда муқимсизлиқ пәйда қилмақта. Хәлқарадики террорлуқ гуруһлири болса мәзкур райондики террорлуқ һәрикәтлирини қоллап қуввәтлимәктә" дәп қаримақта. Әмма,чәтәлләрдики уйғурларниң шинҗаңдики уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлирини маддий җәһәттин қоллаш әһвали мәвҗут әмәс. Мениң шәхсән һес қилишимчә, америка һөкүмитиму мәзкур районға унчивала қизиқип кәтмәйду, хитайниң парчә-парчә болуп, шинҗаң райониниң хитайдин аҗрилип чиққанлиқини көрүшни техиму халимайду, чүнки бу һал көплигән иккиләмчи мәсилиләргә, мәсилән, зор сандики көчмәнләр мәсилиси вә йәр шари иқтисадиниң гөмүрүлүши дегәнләрни оттуриға чиқириду. Шуңа һечқайси дөләт хитайниң парчилинип кетишини халап кәтмәйду. Иккинчи пикир еқимидикиләр болса, шинҗаң райони хитайниң башқа районлириға селиштурғанда раврус арқида қалған, дәп қарайду. Мениңчә, бу қараш зор дәриҗидә реаллиққа уйғун.”

Әмма шан робертсниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң чүшәнчисидә мәзкур районни тәрәққи қилдурушта миллий етник пәрқ вә диний кәйпият бу хил “қалақлиқ” ниң әң рошән икки ипадиси болуп мәвҗут болмақта икән. Мушу сәвәбтин хитай һөкүмити әң гәвдилик болған мушу икки пәрқни түгитиш, шу арқилиқ уйғурлар районида “тәрәққият” ни вуҗутқа чиқириш үчүн тиришчанлиқ көрсәтмәктә икән. Буниң билән уйғурларниң кимлики, тил-йезиқи һәмдә өрп-адәтлирини өзгәртиш мәқсәт қилинған дөләт сиясәтлири оттуриға чиқмақта икән. Бу болса хәлқара ахбарат вастилиридә “инсан һәқлириниң дәпсәндә қилиниши” дәп тәнқидләнмәктә икән.

Муһакимә йиғилишида лексийә бәргән никол моргерт хизмәт вә оқуш сәвәблири билән мәлум мәзгил хитайда яшиған болуп, хитай вә уйғурлар һәққидә бивастә чүшәнчигә игә. У алди билән өзи ишләватқан уйғур инсан һәқлири қурулуши тәшкилати һәққидә қисқичә чүшәнчә берип, уйғурлар дияридики муһит бузғунчилиқи һәққидә өзлири йеқинда тәйярлап чиққан доклаттин қисқичә мәлумат бәрди. Андин хитай йолға қойғиниға бирнәччә йил болған “бир бәлвағ-бир йол” лайиһисиниң хитай билән қәдимки “йипәк йоли” ленийәси бойлиридики һәрқайси җайларниң сода мунасивитини алға сүрүш мәқситидә иҗра қилиниватқанлиқини, буниңда уйғурлар райониниң әң муһим өткәл һесаблинидиғанлиқини чүшәндүрди. Мушу сәвәбтин хитай һөкүмити иран, сириланка, камбоджа қатарлиқ дөләтләрдә “хитайниң шинҗаң өлкиси” дегән намда чоң һәҗимлик бирнәччә мәйдан көргәзмә тәйярлиған, шундақла башқа мәмликәтләрдә мушу мәзмундики йол еланлирини тәйярлиған.

Николниң чүшәндүрүшичә, 2010-йили вә 2014-йили өткүзүлгән “шинҗаң хизмәт йиғини” дәл мушу линийәниң уйғурлар районидики мутләқ бихәтәрлики үчүн ечилған. Чүнки, чәтәлликләр уйғурлар дияриниң “бир бәлвағ-бир йол” линийәсидики пәвқуладдә орниға қарап бу райондики уйғурларни буниңдин зор мәнпәәт еливатиду, дәп чүшиниду. Әмма, хитай һөкүмити болса бу җайдики уйғурларниң оттура асия билән болған сиясий вә мәдәнийәт җәһәттики зич бағлинишини өзлири үчүн изчил һалда хәвп дәп қарап кәлмәктә. У мундақ дәйду: “шу сәвәбтин хитай һөкүмити йолға қойған тәрәққият пиланиниң биринчи қәдими <шинҗаң ишләпчиқириш-қурулуш биңтуәни> ни раваҗландуруш болди. Бу биңтуәнләр йерим һәрбий шәкил алған болуп, униң аһалиси пүтүнләй хитайлар. Әмма бу биңтуәнләрдики хитайларниң нопуси йәнила анчә көп әмәс, шуңа биңтуәнниң нопусини ашуруш буниңдики йәнә бир нишандур. Бу җәрянда вуҗутқа чиққан йәнә бир тәрәққият пилани <ғәрбий районни зор көләмдә ечиш> қурулуши болди. Буниңда ичикири хитай өлкилиридики һәрқайси җайларни шинҗаңдики һәрқайси җайлар билән четип қоюп, тәбиий байлиқларни қазди. Бу болса <иқтисадий тәрәққият> дәп аталди һәмдә мәзкур районни бихәтәрликкә егә қилидиған ачқучлуқ тәдбир сүпитидә қоллинилди. Буниңға мас һалда башқа тәдбирләр, мәсилән <милләтләр итипақлиқи> тәрбийиси, хитай ахбарат вастилири <асманда тор йәрдә қапқан> дәп тәсвирлигән торлашқан идарә қилиш усуллири, милләтләр ара тойлишиш тәшәббуслири, уйғурларни ичкири өлкиләргә йөткәш мәқсәт қилинған <ешинча әмгәк күчлирини шәрққә йөткәш> вә <ичкиридики шинҗаң синипи> қатарлиқлар дәл мушу хил бихәтәрлик әндишиси вәҗидин оттуриға чиқти.”

Николниң баян қилишичә, уйғурлар дияридики “тәрәққият” намида узун йиллап давам қилған тәбиий байлиқларни қезиш хизмити мәзкур районниң муһитиға еғир дәриҗидә пассип тәсирләрни елип кәлгән. Буниң әң типик мисали мәзкур район үчүн әң қиммәтлик болған ичимлик су мәнбәсиниң тариийши һәмдә булғиниши болуп һесаблиниду. Өткән бирнәччә йилниң ичидә уйғурлар дияридики көмүр, тәбиий газ байлиқиниң қезилиш миқдари, електир қуввитиниң ичкири өлкигә йөткилиши 50 персәнткә йеқин ашқан болуп, бу һал өз нөвитидә уйғурлар дияридики су мәнбәси үчүн ғайәт зор дәриҗидики пассип ақивәтләрни пәйда қилған. Бу хил булғиништики әң типик мисал болса, уйғурлар дияриниң хитайдики “муһити әң еғир булғанған район” дәп атилиши һәмдә мәзкур районда үзүлмәстин көрүлүватқан қум боранлиқ һаварайи болуп һесаблиниду.

Әмма, әмәлий әһвалниң шундақ болушиға қаримастин, хитай һөкүмити йолға қоюватқан йетәкчи тәдбир мәзкур районниң “муқимлиқи вә бихәтәрлики” ни нишан қилған сиясәтләр болмақта. Бу һәқтә никол мундақ дәйду: “йүзлигән вә миңлиған сақчилар хизмәткә қобул қилинмақта. Аһалиләрниң олтурақ районлири қашалинип, кирип-чиқишта кимлик көрситиш тәләп қилинмақта. Уйғурларниң паспорти қаттиқ контрол қилинип, нопус башқуруштики йеңи тәдбирләр оттуриға чиқмақта. Әнә шу тәриқидә шинҗаң райони хитайда пуқраларниң паспорт илтимаси үчүн физиологийәлик учурларни тапшуруши тәләп қилинған тунҗи район болуп қалди. Буниңға яндашқан һалда, интернетқа болған йүксәк контроллуқ һәмдә тор дунясида хитайниң йолға қоюватқан сиясәтлиригә мухалип келидиған һәрқандақ мәзмунларни қаттиқ җазалаш оттуриға чиқмақта. Мәсилән, өткән бирнәччә һәптидә тосуқ атлаш әплирини компютерға орнатқанларниң террорлуқ җинайити билән әйибләнгәнлики, " һалал чошқа мейи" һәққидики рәсимләрни көчүрүп тарқатқучиниң җазаланғанлиқи, буларниң һәммисигә ашу кишиләрниң уйғур болуп қалғанлиқи сәвәбкар болғанлиқи һәққидә параңларниң болғанлиқи бизгә мәлум болди.”

Йиғинға җорҗи вашингтон университетида оқуватқан бир қисим оқуғучилар вә оқутқучилар қатнашқан болуп, бу қетимлиқ җанлиқ лексийә арқилиқ уйғурлар дияридики “тәрәққият” ниң қайси шәкилләрдә оттуриға чиқиватқанлиқи һәмдә буниң кәлгүси тәрәққияти һәққидә әмәлий бир мәйдан дәрс болғанлиқи мәлум болмақта.