Gérmaniye xitayni jazalashning emeliy qedemlirini bésiwatamdu?

Gérmaniye parlaménti “Barliq tedbirlerni qollinip, shinjangdiki kishilik hoquq depsendichilikige xatime bérish” qararigha kelgen.

19-May gérmaniyede neshirdin chiqidighan “Dunya” géziti “Uyghurlar we irqiy qirghinchiliq toghrisida so'al: xitayni jazalash siyasitining bir bedili bar, bu gérmaniye üchünmu shundaq” namliq bir maqale élan qildi. Maqalida amérika, en'giliye, kanada we gollandiyelerning Uyghurlarning heq-hoquqini qoghdash üchün bedel töleshke razi bolup, xitay zulumini “Irqiy qirghinchiliq” dep atighanliqi, biraq gérmaniye hökümiti üchün bu bedelni tölesh éghir kelgechke hélighiche süküt qilip turuwalghanliqi, emma parlaméntning künséri küchiyiwatqan bésimi seweblik hökümetning bu bedelni töleshke mejbur boluwatqanliqi bayan qilin'ghan. Buning bir misali süpitide 17-may parlaméntta ötküzülgen Uyghurlar toghrisidiki yighin tilgha élip ötülgen.

Melum bolghinidek, 17-may gérmaniye parlaméntida kishilik hoquq we insaniy yardem komitétining uyushturishi bilen “Xelq'ara qanunlargha bina'en Uyghurlar üstidin yürgüzüliwatqan kishilik hoquq depsendichilikini bahalash” témisida doklat anglash yighini ötküzülgen, yighin xitayning Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan basturushlirining “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” ikenliki yaki emeslikini xelq'ara qanunlar da'iriside bahalashni meqset qilghan idi. Shu küni xitayning bérlindiki elchixanisi naraziliq bayanati élan qilip: “Shinjangning ishliri mutleq rewishte junggoning ichkiy siyasitidur, shinjang mesilisi milliy mesile, diniy mesile yaki kishilik hoquq mesilisi emes, belki esebiylikke we bölgünchilikke qarshi turush mesilisidur, kishilik hoquq komitéti we uning bezi xadimliri kishilik hoquqni tutqa qiliwélip junggoning ichkiy ishlirigha arilashmaqta, junggo terep buni hergiz qobul qilmaydu,” dégen idi.

Halbuki, gérmaniye metbu'atlirida birqanche kündin buyan mérkil hökümitining xitaygha qarshi bezi emeliy tedbirlerni yolgha qoyushqa bashlighanliqi ilgiri sürülmekte. “Jenubiy gérmaniye géziti” élan qilghan “Gérman shirketliri mumkin qeder Uyghurlar rayonidin chékinip chiqishi kérek” namliq maqalide bayan qilinishiche, gérmaniye hökümiti bu yil 3-ayda maqullighan “Teminlesh zenjiri qanuni” uzun ötmey resmiy yolgha qoyulidighan bolup, bu qanunning rohigha bina'en Uyghurlarning mejburiy emgiki bilen chétishliqi bolghan gérman shirketliri éghir jazalargha duchar bolushi mumkin iken.

Maqalida mundaq déyilgen: “Éghir kishilik hoquq depsendichilikige uchrawatqan Uyghurlar seweblik gérman shirketliri bésimgha uchrash aldida turmaqta. Ular xitayning gherbiy-shimalidiki shinjang rayonidiki pa'aliyetlirini chekleshke yaki u yerdin pütünley ayrilip chiqishqa mejbur bolushi mumkin. Eger gérman shirketliri mejburiy emgek bilen alaqisi bolghan xitay shirketlirige chétilip qalghan bolsa, mal bilen teminligüchi bu xitay soda shérikliri bilen bolghan barliq alaqisini pütünley üzüsh mejburiyitini ada qilishtin özini qachuralmaydu, eksiche bolghanda gérman shirketliri éghir jerimane töleydu. Ayrim ehwalda hetta shirketning xizmetchi xadimlirimu shexsiy mes'uliyetni üstige élishqa mejbur bolidu.”

Gérmaniyediki Uyghur ziyaliysi abdushükür ependi bu heqte toxtalghanda, gérmaniye hökümitining “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” ni baldurraq étirap qilip, yawropadiki bashqa döletlerge ülge bolush mejburiyiti barliqini tilgha aldi. Uyghur ziyaliysi enwer ehmet ependimu bu heqte qarashlirini ipade qilip ötti.

“Gérman shirketliri mumkin qeder Uyghurlar rayonidin chékinip chiqishi kérek” namliq maqalida bayan qilinishiche, gérmaniye hökümitining “Teminlesh zenjiri qanuni” ning rohigha bina'en yéshillar partiyesi konkirét bir jaza tedbirliri layihesini tüzüp chiqqan bolup, bu layihe parlaméntning ichkiy qismida ilmiy tekshürüshtin ötüp maqullan'ghan. Bu jaza tedbirliri da'iriside xitayning mejburiy emgiki bilen alaqisi bolghan gérman shirketliri derhal özini mudapiye qilishning muwapiq yolini tapmisa, yeni Uyghurlarning mejburiy emgiki bilen alaqidar bolghan xitay shirketliridin waz kechmise yaki u yerdin ayrilip chiqmisa, éghir jerimane töleydiken. Bu jerimane hetta shu shirketning yilliq eng yuqiri omumiy kirimining 2 pirsentini igileydiken.

Maqalide tilgha élinishiche, xitayning Uyghurlarni jaza lagérlirigha qamap élip bériwatqan basturush qilmishliri “Irqiy qirghinchiliq” hésablinidiken. Hazirgha qeder élan qilin'ghan türlük doklatlar xitayning qilmishlirining “Irqiy qirghinchiliq jinayiti ning aldini élish ehdinamisi” ning 2-maddisidiki 5 sahening hemmisige uyghun kélidighanliqini ashkarilighan. Buning üchünmu amérika, en'giliye, kanada we gollandiyeler uni “Irqiy qirghinchiliq” dep atighan. Emma tarixta irqiy qirghinchiliqqa sehne bolghan gérmaniye kech qalghan. Wahalenki, gérman shirketlirini biwaste yaki wastiliq halda mal bilen teminlewatqan nurghunlighan xitay shirketlirining zawutliri del “Irqiy qirghinchiliq” dawam qiliwatqan türme yaki Uyghurlar qamalghan jaza lagérlirining etraplirigha orunlashqan bolup, gérmaniyening adidas, puma, b m w, bosh, ziménz, basf, w w qatarliq shirketlirining teminlesh zenjiride mejburiy emgek bilen ashkara yaki yoshurun chétishliqi barliqi otturigha qoyulup kelgen.

Mutexessislerning qarishiche, gérmaniye hökümitining “Teminlesh zenjiri qanuni” yéngi bir qanuniy weziyetni berpa qilidiken. Gérman shirketliri bundin kéyin dunyaning qeyiride tijaret bilen shughullanmisun, kishilik hoquqqa hörmet qilish we mejburiy emgektin uzaq turush mejburiyitini choqum ada qilishi shert iken. Gérmaniye parlaménti bundin kéyin “Qollinishqa tégishlik barliq heriket tedbirlirini qollinip, waqti kelgende shinjangdiki keng kölemlik we sistémiliq kishilik hoquq depsendichilikini axirlashturushqa mes'ul bolidu” ken.