Германийәдики йешиллар партийәси немә үчүн хитайни дәккә-дүккигә салиду?

Германийә сиясәтчилири меркилниң “юмшақ хитай сиясити” дәвриниң ахирлашқанлиқини, хитайға қарита қаттиқ бир ташқи сиясәтниң йолға қоюлидиғанлиқини илгири сүрүшмәктә.

Германийә явропа иттипақиниң иқтисадиға вә сияситигә тәсир көрситидиған чоң дөләт болғанлиқи үчүн 26-сентәбир германийәдә елип берилған сайлам пүткүл явропаниң күчлүк диққитини тартипла қалмай, хитайниму җиддийләштүргән. Мәзкур сайламдин илгири германийә сиясәтчилири “хитай әң яхши көридиған намзат армин лашит” дәп очуқ оттуриға қойған. Һалбуки, бу қетимқи сайламда кишиләр тәсәввур қилип бақмиған бир қатар зор һадисиләр йүз бәргән. Сайламниң нәтиҗиси хитайниң күткән йеридин чиқмиған.

Бу қетимқи сайламда йүз бәргән зор һадисиләрдин бири, германийәдә 16 йил һакимийәт бешида турған анҗила меркилниң партийәси болған христиан демократлар партийәси вә бу партийә билән бирләшкән христиан сотсиял партийәсиниң еришкән номуриниң “- 8 пирсәнт” чекинип, тарихта көрүлүп бақмиған еғир мәғлубийәткә учриғанлиқи болған. Бу “мәзкур партийәниң 1945-йилидин буянқи әң еғир мәғлубийити” дәп тәсвирләнгән. Иккинчиси, йешиллар партийәсиниң еришкән номури “+ 5 пирсәнт” тин һалқип, “бөсүш характерлик нәтиҗә” ни қолға кәлтүргәнлики болған. Йәни, сайламда сотсиял демократлар партийәсидин олаф шолиз 25.7 Пирсәнт авазға еришип биринчи болған. Христиан демократлар партийәси билән христиан сотсиял партийәсидин армин лашит 24.1 Пирсәнт авазға еришип иккинчи болған. Йешиллар партийәсидин анналена байербок болса 14.8 Пирсәнт авазға еришип үчинчи болған. Һечбир партийә сайламда мутләқ үстүн аваз билән ғәлибә қилалмиғанлиқи үчүн, нөвәттә бирләшмә һөкүмәт қурушниң һазирлиқини қилишмақта икән.

“германийә долқунлири радиоси” ниң 28-сентәбир елан қилған “германийә йешиллар партийәси немә үчүн бейҗиңни дәккә-дүккигә салиду?” намлиқ хәвиридә оттуриға қоюлишичә, йеңидин тәшкиллинидиған бирләшмә һөкүмәт меркилниң “юмшақ хитай сиясити” гә хатимә берип, йеңи бир ташқи сиясәтни йолға қойидикән. Йәнә келип, узундин буян уйғурлар мәсилисидә хитайни қаттиқ әйибләп кәлгән йешиллар партийәсиниң йеңи һөкүмәттә ташқи ишлар министирлиқидин вәзипә елиш еһтималлиқи юқири икән. Әгәр бу партийә ташқи ишлар министирлиқини қолиға алса, хитайға қарита сиясәттә зор өзгиришләр вуҗудқа чиқидикән. Хитай буниңдин әнсиримәктикән.

Д у қ яшлар комитетиниң рәиси, қурултай берлин ишханисиниң мудири ғәюр қурбан әпәнди бу һәқтә тохталғанда, хитайниң немә үчүн йешиллар партийәсиниң һакимийәт бешиға чиқишини халимайдиғанлиқи тоғрисида қарашлирини изһар қилип өтти. Д у қ программа йетәкчиси зумрәтай уйғурму бу хусуста пикрини ипадә қилди.

“франкфурт мәҗмуәси” гезити 28-сентәбир елан қилған “йешиллар бейҗиңға вәһимә елип кәлди” намлиқ мақалида баян қилишичә, хитай даирилири үчүн германийәгә кимниң баш министир болуши муһим әмәскән, әмма уйғур вә хоңкоң мәсилисидә хитайға қаттиқ тәдбир қоллинишни тәшәббус қилип кәлгән йешиллар партийәсидин анналена байербокниң ташқи ишлар министирлиқини қолиға елиши хитайға нисбәтән әң хәтәрлик икән. Немә үчүн шундақ болиду?

Бу соалға бу йил 6-айда бекитилгән “йешиллар партийәсиниң хитай сиясити” да оттуриға қоюлған партийә пиринсипи җаваб бәргән. Униңда мундақ мәзмунлар орун алған: “ташқи сиясәт җәһәттә, йешиллар партийәси кишилик һоқуқни қоғдашни, тиничлиққа капаләтлик қилидиған қиммәт қарашлириға асасланған ташқи сиясәтни илгири сүриду. Хитай сиясити җәһәттә, йешиллар партийәси хитайни явропаниң риқабәтчиси вә иқтисадий һәмраһи дәп қараш билән биргә, түзүлмә җәһәттики рәқиби дәп қарайду”. “биз хитай даирилиридин шинҗаңдики, тибәттики, хоңкоңдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлирини дәрһал ахирлаштурушни тәләп қилимиз”. “шинҗаң қатарлиқ җайлардики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң һазирқи вәзийитини нәзәрдә тутуп, явропа иттипақидин тәминләш зәнҗиридики мәҗбурий әмгәк билән четишлиқи болған мәһсулатларниң явропа базарлириға киришини чәкләшни, мунасивәтлик карханиларниң мәсулийитини сүрүштүрүшни тәләп қилимиз. Йешиллар партийәси явропа-хитай мәбләғ селиш келишиминиң һазирқи нусхисиға қошулмайду”.

Уйғурлар мәсилисигә узун йиллардин буян изчил көңүл бөлүп кәлгән йешиллар партийәси алдинқи ай өткүзүлгән “германийә иқтисадий җәһәттин зиян тартқан тәқдирдиму, хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қарита кәскин тәдбир қоллиниши керәк” дегән рай синашқа мундақ җаваб бәргән иди: “биз йешиллар шинҗаң вә тибәттики һәмдә хоңкоңдики күнсери яманлишиватқан кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригә дәрһал хатимә берилишини ашкара тәләп қилимиз. Биз хитай билән болған мунасивитимизни үчинчи бир дөләт яки башқа инсанларниң, пуқраларниң кишилик һәқ-һоқуқлирини қурбан қилиш бәдилигә қурушқа йол қоймаймиз. Биз хитай билән болған иқтисадий мунасивәтлиримиздин пайдилинип чәт´әл мәблиғи үчүн адил, қануний бихәтәрлик вә баравәрлик капаләткә игә болған базар бәрпа қилишни илгири сүримиз. Биз хитайдин хәлқара әмгәк тәшкилатиниң ядролуқ мизанлириға әмәл қилип, барлиқ шәкилдики мәҗбурий әмгәккә хатимә беришини күтимиз. Биз явропа иттипақиниң тәминләш зәнҗири қануниниң ширкәтләрниң мәһсулатларға игә болуш мәсулийитини сүрүштүргәнгә охшаш, мәҗбурий әмгәктин яралған мәһсулатларниң явропа базарлириға киришини чәклишини үмид қилимиз. явропа иттипақи билән хитай оттурисидики мәбләғ селиш келишимини һазирқидәк вәзийәттә биз тәстиқлимаймиз”.

Нөвәттә, бу қетимқи сайламда ғәлибә қилған сотсиял демократлар партийәсидин олаф шолизниң германийәгә баш министир болидиғанлиқи тәхмин қилинмақта. Германийәдики иккинчи чоң партийә болған сотсиял демократлар партийәсиниң хитай сияситини “германийә иқтисадий җәһәттин зиян тартқан тәқдирдиму, хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә қарита кәскин тәдбир қоллиниши керәк” дегән рай синашқа бәргән җавабидин көрүвелиш мумкин. Улар мундақ дегән: “бизниң бу пикирни қоллишимиздики сәвәб, биз хитайни иқтисадий җәһәттин шерикимиз, сода җәһәттики риқабәтчимиз, түзүлмә җәһәттики рәқибимиз дәп чүшәнгән тәқдирдиму, үнүмлүк арилишиш иқтидариға игә болған ортақ явропа сияситини мустәһкәм турғузуп чиқип, явро-атлантик окянни асас қилған мәнпәәтлиримизни вә қиммәт қарашлиримизни хитайдин дадил мудапиә қилишимиз лазим. Биз биртәрәплимиликкә игә болған иқтисадий һәмкарлиқни, у яхши болған тәқдирдиму рәт қилимиз. Шуниң билән биргә, хитайниң йүксилиши билән дунядики ролиниң ешишиға әгишип сиясий, иқтисадий, иҗтимаий вә екологийәлик мәсилиләрни заманимизда бейҗиңниң иштиракисиз һәл қилиш тәс бир вәзийәттә икәнликимизниму билимиз. Хитай билән мәнпий´әт вә қиммәт қарашлиримиз оттурисидики зиддийәт барғансери күчәймәктә. Германийә вә явропа иттипақи хитай билән болған һәмкарлиқ һәм иди´диалогқа иҗабий, тәнқидий йетәкчилик қилип, кишилик һоқуқ вә қанун билән идарә қилишни хитай билән болған барлиқ мунасивәтләрниң муһим тәркибий қисмиға айландуруши лазим”.

Хуласә қилип ейтқанда, бу қетим қурулғуси бирләшмә һөкүмәткә ким баш министир болушидин қәтий нәзәр, йеңи һөкүмәтниң хитай сиясити өзгиридикән. Бу өзгириш явропа иттипақиниң хитай сияситигиму тәсир көрситидикән. Хитайни мана бу нуқта әндишигә салмақта икән.