“Shinxu'a tori” ning “Shinjang: gherbiy diyarda qed kötürgen ashliq ambiri” namliq maqalisige reddiye

Xitay bashqurushidiki “Shinxu'a tori” da 10-féwral “Shinjang: gherbiy diyarda qed kötürgen ashliq ambiri” namliq bir maqale élan qilin'ghan. Mezkur maqalida shi jinpingning “1 Milyard 400 milyon xelqning ashliq bixeterlikige choqum özimiz kapaletlik qilishimiz kérek. Xitay xelqining tamaq qachisini xitayning ashliqi bilen toldurush kérek” dégen sözi neqil qilin'ghan. Maqalida yene shi jinpingning 2022-yili iyulda Uyghur élige qilghan sepiride bingtüenning yéza igilikini zamaniwilashturush, déhqanchiliqni kölemleshtürüsh, xitayning ashliq bixeterlikige kapaletlik qilish qatarliq jehetlerde bergen yolyoruqliri bayan qilin'ghan.

Bingtüenning yéza igilikini zamaniwilashturush derijisining yuqiri bolushi, uning Uyghur élining tebi'iy bayliqliridin öz aldigha paydilinish hoquqigha ige bolushi we xitay hökümitining siyasiy, iqtisadiy yardimi bilen bolghanliqi her kimge ayandur. Yuqiri süpetlik térilghu yer dégenlikmu, emeliyette térilghu yerlerni kölemleshtürüp échish arqiliq, yuqiri miqdar, yuqiri süpet, yuqiri ünümdiki zamaniwi mehsulat ishlepchiqirish sistémisini körsitidu. Mezkur sistémining térilghu yer ishlitishide yerdin ünümlük paydilinish, yerning süpitini yaxshilash, yerge mas kélidighan mehsulatlarni térish aldinqi ölchem qilinidu؛ yuqiri süpetlik yerlerge kétidighan suni ishlitishte, yer asti su menbeliridin toluq we ünümlük paydilinish arqiliq mehsulat süpitini östürüsh telep qilinidu؛ térilghu yer qurulushida yol, sughurush, paskina sularni bir terep qilish, su insha'ati qurulushi, qatnash esliheliri, tok mesilisi qatarliqlargha alaqidar bolghan eslihelerning toluq bolushigha kapaletlik qilinidu. Hetta süpetlik yerlerge sélinidighan uruq, ishlitidighan oghut qatarliqlarghimu yuqiri mehsulatliq, yuqiri ünümlük déhqanchiliq zira'etliri tallap ishlitilidu.

Qisqisi, yuqiri süpetlik térilghu yerler, tériqchiliqqa kéreklik bolghan asasiy esliheliri toluq we ilghar, yer köp we süpetlik, térilghu zira'etler ela süpetlik bolushtek teleplerge uyghun bolushi kérek. Halbuki, xitay boyiche eng namrat xelq bolghan Uyghurlarning yéza igilikide bu xildiki “Yuqiri süpetlik térilghu yer” lerning barliqini tesewwur qilish mumkinmu? qiziq yéri shuki, nöwette Uyghur élidiki térilghu yerlerning yérimidin köprekining “Yuqiri süpetlik térilghu yer” lerge aylandurulghanliqi kishini heyran qalduridu. Démek, bundaq yuqiri süpetlik térilghu yerlerning her tereplime qollash we yardem bilen xatirjem tereqqiy qiliwatqan bingtüenning igilikidila bolidighanliqi tebi'iy!

Uyghur déhqanlirining térilghu yerlirining mejburiy tartiwélin'ghanliqi we tartiwélish kölimining qaysi derijige yetkenlikimu “Xelq tori” ning 2020-yili dékabir élan qilghan bir xewiride éniq yézilghan. Yeni xewerde, xitay kompartiyesi merkiziy komitéti Uyghur élidiki a'ililer kötürege alghan Térilghu yerlerni ötküzüwélish kölimini 35 milyon mogha yetküzüshni 13-besh yilliq pilanGha kirgüzgenliki bayan qilin'ghan. Shundaqla, 2020-yilining axiri Uyghur élidiki a'ililer kötürege alghan térilghu yerlerning ötküzüp bérish kölimining 10 milyon mogha yetkenliki, bu san a'ililer ötküzüp bergen térilghu yer kölimining 35 pirsentini teshkil qilghan bolup, buning ichide jenubiy Uyghur élidiki üch wilayet bir oblast 20 pirsentidin köprek nisbetni igiligenliki bayan qilin'ghan. Halbuki, “Shinxu'a tori” ning maqalisi Uyghur élining ötken bir qanche yilda ashliq térish we ishlepchiqirish kölimining shiddet bilen ashqanliqini bayan qilish arqiliq, Uyghur élining yéza igilikide zor tereqqiyatlar bolghanliqini teshwiq qilmaqchi bolghan. Lékin bu tereqqiyatlarning Uyghur déhqanliri bilen bolghan munasiwitini tilgha élishtin özini qachurghan.

Emeliyette, Uyghur élini xitayning ashliq ambirigha aylandurushning keynide, xuddi “Xelq tori” ning yuqiriqi xewiride tilgha élin'ghandek heqiqetler mewjut. Yeni, kommunist xitayning Uyghur déhqanlirining térilghu yerlirini tartiwélish, ularni mejburiy halda déhqanchiliq kopiratiplirigha eza qilish we yézilardiki éshincha emgek küchliri süpitide yaqa-yurtlargha yötkesh siyasetliri we Uyghurlarning omumyüzlük xitayning kontrolluqi astigha élinishi, Uyghur élining xitayning ashliq ambirigha aylandurulushining asasi bolghan.

“Shinxu'a tori” Uyghur élining ashliq ishlepchiqirish kölimini köptürüp teshwiq qilghan bolsimu, lékin ashliq térilghan yerlerning esli igiliri bolghan Uyghurlarning teqdiri heqqide héchnéme démigen. Uyghur nopusining mutleq köp qismi jenubiy Uyghur élige merkezleshken we ularning 90 pirsentidin köpreki déhqan ikenliki bir ré'alliq. Yerliri mejburiy tartiwélinip, Uyghur déhqanliri mejburiy eza qilip qoyulghan kopiratiplar qarimaqqa zamaniwi déhqanchiliqning mehsulidek körünsimu, mahiyette déhqanlarning tupraqqa bolghan igidarchiliq hoquqini tartiwélishtiki qoralgha aylan'ghan. Uyghur déhqanlar alliburun öz térilghu yerlirining igidarliq hoquqidin mehrum qilinip, töwen kirimlik déhqan ishchilargha aylandurulup, iqtisadiy jehettiki musteqilliqini yoqatqan. “Shinxu'a tori” bolsa bu mesililer üstidimu esla éghir achmighan.

Kommunist xitayning atalmish “Emgek küchlirini yötkep ishqa orunlashturush siyasiti” Uyghur déhqanlirini téximu éghir qismetlerge giriptar qilghan. Bolupmu zor sandiki Uyghur déhqanlirining térilghu yerliri tartiwélin'ghandin kéyin, xitayning her yerlerdiki karxanilirigha yötkilip, erzan emgek küchi bolush qismitige qalghan. Bu xil “Yötkep ishqa orunlashturush” ning Uyghur déhqanlirigha nisbeten héchqandaq iqtisadiy kapaliti yaki tereqqiyati yoq bolup, peqet Uyghurlarni kontrol qilishning wasitisi bolushtin bashqa roli bolmighan. Öz yurtliridin qoghlan'ghan Uyghur déhqanliri a'ilisi, uruq-tughqanliridin mejburiy ayrilip, en'eniwi jem'iyet qurulmisining buzup tashlinishi we medeniyet kimlikini yoqitish xewpige duch kelgen. “Shinxu'a tori” Uyghurlarning bu ré'alliqini tilgha almay qalmastin, eksiche yéza igilik mehsulatlirining ishlepchiqirish kölimining éshishidek yüzeki menzire bilen Uyghurlarning heqiqiy qismetlirini yoshurushqa urun'ghan.

Xitay hökümiti Uyghur élini “Féngchyaw tejribisi” ge tayinip idare qiliwatqan bolup, bu xil usul Uyghurlarning zulum astidiki nalilirini “Bix halitide” (mesililerni bix halitide yoqitish féngchyaw tejribisining jewhiridur) yoqatqan. Kommunist xitayning Uyghurlargha qaratqan yuqiri bésimliq basturush siyasetliri we sistémiliq közitish, kontrol qilish méxanizmi Uyghurlarning herqandaq awazini sirtlargha anglanmaydighan haletke élip kelgen. Yerliridin ayrilghan Uyghur déhqanlar bu seweblik adaletsizlikke uchrisimu, awazini ichige yutup, mukemmel bolghan ijtima'iy kontrolluq astida süküt qilishqa mejbur bolghan. “Shinxu'a tori” Uyghur déhqanliri duch kéliwatqan bu mesililerdinmu özini qachurup, “Déhqanchiliqning tereqqiyati” namida Uyghurlarning yashash heqlirining tartiwélin'ghanliqidek heqiqetke köz yumghan.

Derweqe, Uyghur déhqanliridin tartip élin'ghan bu térilghu yerlerde ishlepchiqirilghan ashliqlar aqiwette Uyghurlarning emes, belki kommunist xitay we menpe'etdashlirining chöntikige kiridighanliqi tebi'iy. Shundaqla bu ashliqlarning behirlen'güchiliri Uyghur irqiy qirghinchiliqi we kishilik hoquq depsendichiliki jinayitini ötküzüwatqan xitayning shérikige aylinidighanliqi éniq! bu wejidin, xelq'ara jem'iyet xitay bilen bolghan yéza igilik sahesidiki herqandaq hemkarliqlarda choqum bu sahening keynige yoshurun'ghan qanliq qirghinchiliq we zulumlarni köz aldigha élishi zörür.

“Shinxu'a tori” ning bu maqalisi gerche Uyghur élining yéza igilikidiki mol-hosulluq saxta menzire bilen Uyghurlarning azab-oqubetlirini yoshurup qélishqa tirishsimu, lékin heqiqetni yoshurush undaq asan emes, elwette! chünki asasliq nopusi Uyghurlarni teshkil qilidighan jenubiy Uyghur élide bingtüen we xitay nopusining köpiyishi, Uyghur déhqanlirining zor kölemde kesip özgertishke mejburlinishining özila, Uyghur élining xitayning ashliq ambirigha aylinishining Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen baghlan'ghanliqini körsitip turuptu.

Bu wejidin, xelq'ara jem'iyet xitayning Uyghur élidiki yer siyasitige diqqet nezerini aghdurush bilen teng, Uyghurlarning öz teqdirini özi belgilesh heqqige érishelishige kapaletlik qilishi, eksiche xitay hakimiyitining irqiy qirghinchiliq jinayitige shérik bolmasliqi, shundaqla xitayning hakimiyet méxanizmining qurbanigha aylinip qélishtin saqlinishi kérek!