Uyghur étnografiyesige a'it qolyazma eserler we uninggha yoshurun'ghan hékmetler

Shiwétsiye lund uniwérsitéti kutupxanisida türkolog gunnar yaring (Gunnar Jarring) namida atalghan “Yaring kolléksiyoni (yighmiliri) ” da saqliniwatqan “Shahname” ning bir qanche wariqi.

 Xitay hökümitining Uyghur diyarida yürgüzüwatqan yuqiri bésimliq siyasiti tesiridin, Uyghur medeniyiti we örp-aditige a'it eserlerni neshr qilish we oqush asasen mumkin bolmaydighan bir weziyet shekillendi. Halbuki bu xil weziyette, chet ellerde saqliniwatqan Uyghurlargha a'it bir qisim yazma yadikarliqlar arisida Uyghur étnografiyesige a'it intayin qimmetlik qolyazmilarning barliqi kishini xushal qilidu. 20-Esirning bashliridiki yillarda qeshqerde yézilghanliqi melum bolghan bu qolyazmilar Uyghur milliy kimlikini qoghdash we dawamlashturushta bir ümid yultuzigha aylan'ghusi.

Yuqirida tilgha élin'ghan qolyazmilar nöwette, shiwétsiye lund uniwérsitéti kutupxanisida türkolog gunnar yaring (Gunnar Jarring) namida atalghan “Yaring kolléksiyoni (yighmiliri) ” da, sherqiy türkistan qolyazmilirini asas qilghan 560 parche eser qatarida saqlanmaqta. Bu eserler Uyghurlargha a'it 3-chong qol yazma eserler mejmu'esi bolup, asasliqi kilassik edebiyat, islam dinigha a'it qol yazmilar, qanun we tarixiy wesiqilerni öz ichige alidu؛ buning ichide muhim bolghanliri tezkire we risale zhanirliridiki eserlerdur. Uningdin bashqa yene tébabetchilikke a'it rétséplar, tijaret desturliri, tesewwup kitabliri we missiyonérlarning sherqiy türkistandiki pa'aliyetlirige a'it matériyallarmu bar.

Qolyazmilarning köp qismi gunnar yaring ependi teripidin öz ana mektipi lund uniwérsitétigha i'ane qilin'ghan bolup, kéyin shiwét missiyonérlirining qeshqer, yerkent qatarliq jaylardin toplighan eserliri bilen téximu toluqlan'ghan. Yaring ependi bu qolyazmilarni eyni waqitta sherqiy türkistanliq kitabpurushlardin sétiwélish yoli bilen toplighan. Kéyinche sherqiy türkistandin ayrilidighan waqitta qeshqerdin yipek yolini boylap, karwan atlirigha ikki qeley tunggha qachilan'ghan qolyazmilarni artip, pamir taghlirini késip ötüp axiri yurti shiwétsiyege yétip barghan.

Lund uniwérsitéti kutupxanisi

Sherqiy türkistanning jenubidin toplan'ghan qolyazmilar bügünki künde sherqiy türkistanning bir esir burunqi weziyiti we medeniyet mirasliri heqqide chüshenchige ige bolushta, shundaqla chet elliklerning “Altesheher” weziyitini chüshinishide bolsun, nurghun tügünlerni yeshküchi we heqiqetning bayanchisi bolush qimmitige igidur. Antropolog we Uyghurshunas ildiko béllérxan (Ildikó Bellér-Hann) “Bu qolyazmilar éghiz edebiyati bilen yazma edebiyatning parallél eks ettürülüshidin ibaret” dep qaraydu.

Töwende nuqtiliq halda “Yaring yighmiliri” gha a'it pruw 207 (Prov. 207) Nomurluq arxipta saqliniwatqan Uyghur étnografiyesige a'it qolyazmilar heqqide toxtilip ötimiz:

Bu qolyazmilarning Uyghurlargha tonushluq türkolog gunnar yaringning ustazi tilshunas gustaf rakét (Gustaf Raquette) teripidin shiwétsiyege élip kélin'genliki melum. U 1896-yildin 1901-yilghiche qeshqerde, 1904-yildin 1911 yilghiche yerkentte missiyonér we doxtur bolup turghan. Ikkinchi qétim 1913-yildin1921-yilghiche sherqiy türkistanda qayta pa'aliyet élip barghan bolup qeshqerde késellerni dawalash bilen birge missiyonérlargha Uyghur tilidin ders bergen.

Pruw 207-nomurluq arxipta jem'iy 169 yapraqche bolup, qolyazmilar gunnar yaring kolléksiyonidiki bashqa risale we tezkire, edebiy eser qatarliq qolyazmilar bilen uslub we til jehettin roshen perqlinidu.

 Qolyazmilar xoten qeghizi we yolluq pereng qeghezlirige retlik köchürülgen bolup, hejmi bir bettin besh betkiche kélidighan qisqa tékistlerdin terkib tapqan. Hazirqi zaman tilshunasliq qa'idisi boyiche atighanda, bu eserler chaghatay Uyghur tilining axirqi dewridiki nemunilirige wekillik qilidu. Gustaf rakét we gunnar yaring ependiler eyni waqitta jenubiy sherqiy türkistan rayonida qollinilghan “Chaghatay türkchisi” dep atalghan tildin hazirqi zaman Uyghur tiligha köchüsh ariliqida qollinilghan ötkünchi dewrdiki edebiy tilni “Sherqiy türkiy tili” dep atashning teshebbuschiliridur. Tetqiqatchi eset sulayman ependi bu til heqqide téximu éniq chüshenche bergen. U özining “Qeshqer basma buyumliri” asasidiki til tetqiqat maqaliside sherqiy türkiy tilining ötkünchi dewrde jenubiy bostanliq xelqining, asasliqi qeshqer we yerkent teweside yashaydighan kishilerning jenub shéwisini ipadilesh üchün qollinilghan til ikenlikini körsitidu.

Mezkur eserlerning yézilghan waqti éniq bolushtek alahidiliki bu eserlerning qimmitini yenimu ashurghan. Lund uniwérsitéti kutupxanisi mes'ul xadimining chüshendürüshi bizni bu eserlerning yézilghan waqti heqqide téximu toghra melumatqa ige qilidu. Izahatlargha qarighanda, bu toplamdiki eserler tilshunas gustaf rakétning alahide teshebbusi bilen yerlik kishilerge buyrutup yézilghan iken. Gustaf rakétning “Sherqiy türkiy girammatikisi” we “Sherqiy türki-in'glizche lughet” qatarliq eserliride bu qolyazmilardin paydilan'ghanliqi we ülgilik söz-jümle qatarida örnek körsetkenliki melum. Shunga munasiwetlik xadimlar bu eserlerning yil dewrini 1905-1910-yilliri dep perez qilidu.

 Qolyazma eserlerde mu'ellip heqqide héchqandaq melumat bérilmigen bolup, ilgiri gunnar yaring ependi bu heqte lund uniwérsitéti kutupxanisi katalogida éniq chüshenche yézip qaldurghan. Eserlerning bash qismining, yeni aldinqi 117 betning aptori eyni waqittiki en'gliye konsulxanisida oqutquchi bolup ishligen muhemmet ali damolla, kéyinki qismining, yeni qalghan 52 betning aptori bolsa pütkül qeshqer rayonida yüz-abruy qazan'ghan molla abduweli axun idi. Mezkur qolyazma eserlerni oqughinimizda, mu'ellipning yéziqchiliq iqtidarigha ige, chongqur bilim qatlimi we uniwérsal bilim sapasigha ige kishiler ikenlikini tesewwur qilish tes emes. Oqurmenler bolupmu ikki mötiwerning Uyghur folklori, örp-aditi heqqidiki mupessel bilimi we diniy ilmige qayil bolmay turalmaydu.

 Sherqiy türkistandiki Uyghur folklorigha a'it qolyazmilar (Prov. 207) Din bashqa yene, yerkentlik molla abdulqadir teripidin yézilghan Prov. 464 (100Bet) we doktor nurluq teyyarlighan Prov. 212 (142Bet) qatarliq qolyazmilarmu bar.

Mezkur qolyazma eserlerning mezmunigha kelsek, eserler melum jehettin éytqanda sherqiy türkistanning jenubidiki tarim oymanliqidiki xelqlerning ijtima'iy we medeniy turmush hayatini eks ettürüp bergen dep qarashqa bolidu. Mezmun jehettin türge ayrighanda, asasliqi tebi'et we jughrapiyelik muhit heqqidiki bayanlar, rohiy dunya heqqidiki bayanlar we kishilik alaqe, murasim-yosun qatarliq üch chong mezmunni öz ichige alidu.

Bu toplamdiki eserlerning toluq tizimliki gunnar yaring teripidin in'gliz tilida teyyarlan'ghan bolup, ikki yüzge yéqin témidiki eserlerdin terkib tapqan. Bulardin örnek süpitide “Pütükchining qilidighan ishliri” , “Kitab oqumaqning bayani” , “Yémek-ichmeklerning bayani” , “Kiyimlerning bayani” , “Neghmichilerning bayani” , “Balining tughulushidin tartip béqishning bayani” , “Darwazning bayani” , “Jeng qilishning bayani” , “Serrapliq we bankining bayani” , “Bisatning bayani” , “Pére oynashning bayani” we “Kepterbazlarning bayani” qatarliq eserlerni körsitish mumkin.

Toplamdiki her bir eser öz nöwitide bir durdane bolup, meyli til alahidiliki jehettin bolsun yaki mezmun jehettin bolsun ayrim-ayrim halda tetqiq qilishqa erziydu.

Uyghur étnografiyesige a'it mezkur qolyazma eserler, bügünki künde bizge yétip kelgen 20-esirning bashlirida yerlik kishiler teripidin yézip qaldurulghan Uyghur medeniyiti xezinisidiki yégane eser bolup bügünki künde téximu qimmitini namayan qilmaqta. Buningdiki eng muhim seweblerdin biri, bu eserlerde bayan qilin'ghan örp-adet, kiyim-kéchek, ishlepchiqirish usuli, hüner-kesip, oyun-tamasha qatarliq détallar jem'iyet tereqqiyatigha egiship yaki siyasiy-iqtisadiy bésimlar tüpeylidin pütünley istémaldin qalghan, nam-atilishlirimu tarix bétidin öchüshke yüzlen'gen. “Juwan toyi” , “Sachbagh toyi” qatarliq murasimlar buning misalidur. “Sergezchilik” , “Bapkarliq” , “Mozduzluq” qatarliq hüner-kesiplermu hazir yoqilish girdabigha bérip qaldi. Undin bashqa ilgiri sherqiy türkistanda yashighan, emma hazir nesli qurup ketken bir qisim haywan, qush we ösümlüklerning isimliri xatirilen'gen. Mesilen haywanat we uchar qushlargha a'it bayanlar jem'iy 10 parche eserni öz ichige alidighan bolup, “Murghlarni tutushning bayani” , “Sayrighuchlarning bayani” we “Komsharliq haywanlarning bayani” qatarliq eserlerde hazir tépilmaydighan jaghalman, qurghuy, dawghan, we han'ghuq (hanggit) qatarliq haywan we qushlar tilgha élin'ghan.

Lund uniwérsitéti kutupxanisida saqliniwatqan bu qimmetlik qolyazma eserler xélidin buyan dunyadiki tilshunaslar, folklor tetqiqatchiliri we Uyghurshunaslarning diqqitini tartip kéliwatqan bolup, ularning tetqiqati we eserlirini muhim menbe bilen teminlep kelmekte.

 Türkolog gunnar yaring bu jehette töhpe qoshqan awan'gartlardin bolup, bir qisim eserlerning tiranskripsiyesi (oqulushi) ni ishligen hetta in'gliz tiligha terjime qilip, sözlükler bilen qoshup élan qilghan. Uyghurshunas ildiko béllérxan xanim) Ildikó Bellér-Hann) Uyghur jem'iyitining ijtima'iy qatlamliri heqqidiki tetqiqatlirida muhemmet ali damolla yazghan tékistlerni muhim menbe qilip körsetken we shu menbelerni chöridigen halda eyni waqittiki sherqiy türkistanning “Altesheher” dep atalghan jayliridiki jem'iyet qurulmisi bilen insanlarning munasiwiti we diyalogliri üstide mulahize yürgüzgen.

Yighip éytqanda, shiwétsiyede saqliniwatqan Prov. 207 Nomurluq arxiptiki qolyazma eserler Uyghur medeniyiti, jümlidin Uyghur étnografiyesige a'it tépilghusiz bibaha göherdur. Bu qolyazmilar Uyghurlargha a'it bolghan medeniyet mirasliridin biri bolup, yéqinqi 150 yilliq tarixiy, medeniy miraslirimizni tetqiq qilish, izdinishte nahayiti zor ehmiyetke ige. Qol yazmilar peqet filologiyelik tetqiqat qimmitige ige bolupla qalmay yene öz nöwitide eyni waqittiki sherqiy türkistan jem'iyitining siyasiy we diniy weziyiti, tébbiy dawalash, qanun-tüzüm, memuriy bashqurush ishliri qatarliq jehetlerdin chüshinish we tetqiq qilishtimu zor qimmetke ige.

*** Bu obzordiki köz qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilmaydu.