Xitayning “Hawa yoli yipek yoli” qurulushida Uyghur élini nishanlishining arqa körünüshi heqqide analiz

Yoluchilar ayropilani bilen toshulghan xitay qoralliq küchliri “Térrorluq” qa qarshi manéwir we qesemyadqa teyyarliq qilip, ayropilandin chüshmekte. 2017-Yili 27-féwral, xoten.

Yéqinqi yillardin buyan xitay uchur wasitiliride Uyghur élining hawa yoli qatnishidiki tereqqiyatlargha alaqidar xewerler közimizge köp chéliqidighan bolup qaldi. Bolupmu ötken bir qanche yilda xitayning Uyghur élidiki asasiy esliheler qurulushigha bolghan sélinmini ashurup, tash yol qurulushi, tömür yol qurulushi, shundaqla ayrodrom qurulushlirini keng kölemde élip barghanliqi héchkimge sir emes. “Shinjang géziti” torining 31-yanwar küni chiqarghan xewiride, “Shinjang ayrodrom guruhi” atalmish “14-Besh yilliq pilan” mezgilide yene 8 ayrodrom qurup, puqrawi ayrodrom sanini 33 ke yetküzüp, zamaniwi ayrodrom tori shekillendüridighanliqi yézilghanidi. Mezkur xewerde, xitay hökümitining “Hawadiki yipek yoli” qurulushini téximu ilgiri sürüsh üchün xelq'ara hawa yolidin 4 ni we Uyghur rayonigha biwasite kirip-chiqidighan hawa yolidin 8 ni köpeytip, sherqiy yawropa we ottura asiyagha ayropilandin mal toshush mulazimitini köpeytidighanliqi teshwiq qilin'ghan.

Bu yerde diqqitimizni tartidighan bir nuqta bolsa, xitayning Uyghur élide atalmish “Hawadiki yipek yoli” qurulushini kücheytmekchi bolushidur. U halda “Hawadiki yipek yoli” ni kücheytishte xitay yene qandaq gherezlerni könglige pükkendu? bu qurulushning kücheytilishi Uyghur éli, qisqisi irqiy qirghinchiliq astidiki Uyghurlar üchün némidin dérek bérishi mumkin?

Xitay hökümiti ikkinchi qétimliq “Merkezning shinjang xizmet yighini” din kéyin Uyghur élini, atalmish “Bir belwagh bir yol istratégiyesi” diki “Yéngi yipek yoli iqtisad belwéghi qurulushining merkiziy rayoni” qilip békitken idi. Uyghurlarni iqtisadiy tereqqiyattin izchil mehrum qaldurup kelgen xitayning, bu yillarda tuyuqsiz “Yipek yolini qayta güllendürüsh” ke tereddut qilishi elwette Uyghurlarning iqtisadini yaxshilashni meqset qilmighanidi. Chünki Uyghurlar del shu pilan astida lagérlargha qamalghan, irqiy qirghinchiliqqa uchrighan.

Social Media

Emeliyette xitayning bundaq bir pilanni otturigha chiqirishi eslide xitayning islahat siyasitide aldin tereqqiy tapqan déngiz yaqisi rayonlirini Uyghur éli arqiliq yawro-asiya chong quruqluqigha baghlashni meqset qilghan.

Bu xil baghlinishning xitay üchün qandaq ehmiyiti barliqi heqqide, xitay ijtima'iy penler tetqiqat merkizi, xitay chégra rayon tetqiqat ornining tetqiqatchisi shü jyenyingning 2015-yili yanwarda shinjang pédagogika uniwérsitétining mektep gézitide élan qilghan maqaliside éniq chüshenche bérilgen. Shü jyenying maqaliside xitayning “Yéngi yipek yoli iqtisad belwéghi” qurulushini yolgha qoyushi, Uyghur élidiki bixeterlik mesilisini hel qilish bilen birge, gherb bilen sherqni tutashturidighan xelq'araliq iqtisad chembiriki hasil qilalaydighanliqini tilgha alghan. Shundaqla bu qurulushning etraptiki döletlerning we dunya iqtisadining tereqqiyatini ilgiri sürüsh bilen birge, xitayning dölet bixeterliki, muqimliqi hemde dölet amanliqini kapaletke ige qilidighanliqini yazghan.

Bizge melum, xitayning Uyghur élide közde tutqan bixeterlik mesilisi, sheksizki Uyghurlargha qaritilghan. Xitay üchün éytqanda, Uyghur élidiki muqimliqni kapaletke ige qilishta aldi bilen Uyghur mesilisining yoq qilish shert. Biz bu xil qarashning menbesini xitayning “Shinjang dégen bir shahmat taxtisi, jenubiy shinjang bolsa bu shahmat taxtisining közi” dégen teshwiqatliridin éniq körüp yételeymiz.

Bolupmu xitayning 2010-yilidiki “Tunji qétimliq merkezning shinjang xizmet yighini” din kéyin, Uyghurlar nopusi eng köp olturaqlashqan jenubiy Uyghur éli “Shahmat taxtisining közi” dep békitildi. 2014-Yili awghustta eyni chaghdiki shinjang Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari jang chünshyen xitayning “Heqiqet” torida “Shinjangning muqimliqi we uzun muddetlik eminlikini tiriship qolgha keltüreyli” namliq bir maqale élan qilghan. U maqaliside “Shinjang xizmitidiki üch muhim ish”, yeni, birinchisi, shinjang weziyitining xitayning islahat-échiwétish siyasitining muqim tereqqiyatigha munasiwetlik ikenliki؛ ikkinchisi, xitayning birlikige munasiwetlik ikenliki؛ üchinchisi, xitayning dölet bixeterliki, “Ikki yüz yilliq pilani” we “Jungxu'a millitining büyük güllinishi” ge munasiwetlik ikenlikini otturigha qoyghan. Jang chünshyenning mezkür maqalisi jenubiy Uyghur élining menggülük emin we muqim bolushi, xitayning dölet bixeterliki, dunyagha xoja bolush pilanida hel qilghuch rolgha ige ikenlikini tepsiliy yorutqan.

2015-Yili shinjang Uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 60 yilliqida jenubiy Uyghur élining “Muqimliqi we tereqqiyati” gha alaqidar bir muhim yighin échilghan. Jang chünshyen riyasetchilikide échilghan bu yighin, jenubiy Uyghur diyari mesilisini asas qilghan 60 yildin buyanqi xitayda échilghan tunji yighin bolup qalghan. Mezkur yighinda “Jenubiy shinjangning jem'iyet muqimliqigha kapaletlik qilip, uzun muddetlik eminlikni qolgha keltürüsh heqqidiki teklip” közdin kechürülgen. Shundaqla xitayning barliq küchni toplap, jenubiy Uyghur élining muqimliqi we bixeterlikini kapaletke ige qilish qarar qilin'ghan. Derweqe bu yighinda xitay, Uyghur nopusi eng köp bolghan jenubiy Uyghur élidiki atalmish “Üch xil küch” lerni yiltizidin tügitish bolsa xitayning “Dölet pütünlüki, bixeterliki we xitay chüshini royapqa chiqirishning asasi” ikenlikide birlikke kelgen.

Burunqilarda “Bay bolay déseng, awwal yol yasa” deydighan bir söz bar. Yol yasash heqiqetenmu iqtisadiy tereqqiyat üchün eng muhim xizmetlerning biri hésablinidu. Bu wejidin jenubiy Uyghur élini tereqqiy qildurushmu aldi bilen yol yasashtin bashlan'ghan. Lékin bu yollarning yasilishi, aqiwette xitay hakimiyitining bixeterliki üchün Uyghurlarning yoqilishini aldinqi shert qilghan. Shi jinping wezipide turghan ötken on yil ichide Uyghur élide yasalghan tash yollarning omumiy uzunluqi 217ming 300kilométirgha yetken. Pütkül Uyghur élining barliq nahiye, sheher we yézilirighiche birinchi we ikkinchi derijilik dölet tash yolliri, shundaqla yéza tashyolliri yasalghan. Tömür yol liniyelirimu awwalqi lenju-shinjang tömür yolini, xoten-chaqiliq tömür yoli bilen baghlighan. Bu arqiliq Uyghur élining jenub, shimal we ottura qisimliri öz ara tutashturulup, jenub bilen shimalda ikki aylanma tömür yol chembiriki hasil qilghan. Bu ikki tömür chembiriki bügün xitayning déngiz yaqisi rayonlirini Uyghur éli arqiliq yawro-asiya chong quruqluqigha tutashturidighan muhim tömür yol tügünige aylan'ghan. Shundaq qilip shi jinping wezipige olturghan on yil ichide xitayning “Bir belwagh bir yol istratégiyesi” üchün bixeter muhit berpa qilish pilani Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilish bilen emelge éshipla qalmay, xitayning gherbke kéngiyishi üchün tash yol we tömür yol qurulushi tamamlan'ghan.

Xitayning “Bir belwagh, bir yol” istratégiyesining meqsiti dunyagha xoja bolushtek “Xitay chüshi” ni ré'alliqqa aylandurush üchün idi. Bu wejidin aldi bilen xitay ichi we sirtida xitayning bu pilanigha tosalghu bolidighan barliq amillarni yoqitish xitayning eng muhim wezipisige aylandi.

Qaraydighan bolsaq xuddi xitay mustemlikisi astida izchil zulumgha uchrap kelgen Uyghurlarning irqiy qirghinchiliqqa uchrishi bilen, gherb démokratik qimmet qarashlirining weyran qilinishidiki sewebler asasen oxshash. Yeni her ikkisi xitayning dunyagha xoja bolush yolidiki tehdit dep qaralghan amillardur. Téximu heyran qalarliqi xitay kompartiyesi hakimiyitining xitay ichidiki hem xelq'aradiki xitaygha tehdit dep qaralghan küchlerni yoqitish pilani pütünley déngiz yaqisidiki aldin tereqqiy qildurulghan xitay rayonliri arqiliq élip bérilghan. Yeni, mezkur xitay rayonliri xitayning islahatida gherb dunyasigha yumshaq küch bilen singip kirishte qollinilinish bilen birge, Uyghur qatarliq xitay bolmighan xelqlerni xitay ichide omumyüzlük yoqitishta qoral qilin'ghan. Mana bügün xitayning déngiz yaqisi rayonliri gherb dunyasining bulung-puchqaqlirighiche singip kirip, xitay birliksepning bir tutash rehberlikide heriket élip baridighan xelq'araliq tor shekillik sistéma shekillendürginidek, yene shu xitayning déngiz yaqisidiki 19 ölkisi Uyghur élini “Yardem bérish” namida omumyüzlük bölüshüp élishi netijiside, pütkül Uyghur élide xitay kompartyesi hakimiyitining menpe'eti üchün xizmet qilidighan ghayet chong tor sistémisi barliqqa keltürüldi.

Xulasiligende, xitay kompartyesi hakimiyiti bügün déngiz yaqisi rayonliri arqiliq pütkül dunyagha baghlan'ghan bolsa, yene oxshashla déngiz yaqisi rayonliri arqiliq Uyghurlarni yoqitip, xitayning sherqiy bilen Uyghur élini quruqluq, tömüryol bilen baghlidi. Démek, xitayning “Hawa yoli yipek yoli” qurulushimu oxshashla “Bir belwagh, bir yol” istratégiyesining bir qismi süpitide “Xitay chüshi” ning royapqa chiqishi üchün xizmet qilidighanliqi éniq.

Gep bu yerge kelgende, biz bashta tilgha alghan xitay da'irlirining Uyghur élide ayrodromlarni “Hawadiki yipek yoli” qurulushi üchün kéngeytishining sewebini téximu éniq chüshinelishimiz mumkin. Derweqe, xitayning 14-besh yilliq pilanida “Hawadiki yipek yoli” qurulushini eng muhim xizmet pilanigha kirgüzüshi, peqet xitay kompartiyesi hökümitining gherbke kéngiyish we dunyagha iqtisadiy we siyasiy xoja bolush pilani bolghan “Bir belwagh, bir yol” istratégiyesini dawamlashturush üchündur.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.