Ölümdin ibretlen'gen hayat we himmet

Lagérda hayatidin ayrilghan qeshqerlik milyonér tahir mijit ependi. (Waqti we orni éniq emes)

Muhajirettiki hayatimda Uyghurlarning qandaq pa'aliyetke eng asan we omumiyyüzlük teshkillinidighanliqini közettim. Axirida xulase qilip Uyghurlarni jemleshning eng jelpkar yolini ölüm dep qaraydighan boldum. Men muhajiretke qedem qoyghan besh yildin buyan namayishlar, söhbetler, yighilishlar we hetta toylargha ishtirak qilmaydighan Uyghurlarni ölüm uzutulghan sorunlarda kördüm. Uyghurlar bilen bir mehellide yashap qélip uchriship qalmasliq üchün tala-tüzge köp chiqmaydighan, Uyghur jama'iti jiqraq yighilidighan meschitni qoyup xupiyane ibadetni tallaydighanlarnimu miyit namizida arimizda kördüm. Shundin kéyin “Ejeba, kishilerni ölüm oyghitamdu? peqet ölümla Uyghurni teshkilleshke qadirmidur?” dep oylaydighan boldum.

Bügün 2020-yili 17-dékabir seherde lagér, qamaqxana we türmilerde ölüp ketkenler heqqide izdinip olturup “Shahit biz” toridin shéhit ketken 177 kishining melumatigha érishtim. Xitaydiki ijtima'iy taratqularni maltilash jeryanda bu yil tügep ketken töhpikar Uyghurlardin sen'etkar mexmut sulayman, yazghuchi abduraxman qahar, naxshichi jemile qurban we leperchi sulayman rozilarning xewirini aldim.

Lagérlarda ölüp ketken Uyghurlar heqqide izdinip kuchaliq bir Uyghurning qaza qilghanliq uchurini aldim. Xuddi ‍öz qolum bilen bir Uyghurni depin qilghandek qayghuda boldum. “Shahit biz” diki 177 neper merhum kishining keynige 1975-yili tughulghan, 2018-yili lagérda qaza qilghan dégen melumatlarni qoshtum. U kucha nahiye beshinji rayun chinibagh kentidin toxti memet isimlik bir kishi idi. Tizimlikke sinliq guwahliqni yollap bolup, bundaq ünsiz ölümler, dawasiz qazalar, igisiz miyitler heqqide ézilip oylinip qaldim.

Tekshürüp baqsam, tizimgha élin'ghan qaza qilghuchilar ichide muhemmet salih damollam, xotenlik ölima ablet mexsum, yazghuchi nurmuhemmet toxtidin bashqa qalghan 177 kishi ichide köpinchisi chongraq axbaratning diqqitini tartmaptu. Néme üchün? ular meshhur bolmighanliqi, elge bilinmigenliki üchünmu?

Izdinip baqsam, undaqmu emes iken. Mesilen, Uyghur meshhularning qataridin bolmighan bir Uyghurning ölümi onnechche axbaratning diqqtige sazawer boptu. U kishining isimi abdughopur hapiz iken. U awam Uyghurlargha mensup merhumlardin bolup, sha'ire patime seyyah xanimning dadisi bolidiken. Meshhurlardin sanalmaydighan bu kishi qizining tirishchanliqi netijiside taratqularning diqqitige sazawer boptu.

Patime seyyah xanim dadisining ölümdin puchlan'ghan halitini ijtima'iy taratqularda ortaqlashqan chéghida uning hesritidin qayghulan'ghan, emma jasaritige qayil bolghan idim. Patime dadisining ölümi arqiliq minglighan ata-anilarning lagérlarda we türmilerde ölüm gidabida turuwatqanliqini anglatti. Uning töhpisi bir kishining ölümini jama'etke jakarlash, axbaratlargha yetküzüsh, muxbirlargha sözlesh arqiliq bir milletning ölüm tehiditide qalghan hayatini chüshendürüsh, shundaqla insaniyetning ortaq qayghusi süptide dunya jama'itige sunushtur.

Elwette, wetendin ölüm xewiri chiqqanda yighlap bichare körünmey, qayghuluq körünmey désingizmu özingizning tallishi emes. Héch bir insan yighlighan chaghda sahipjamal körünüp ketmeydu, emma béshingizgha kötürüp qopqusiz dert kelgende bolsimu “He xitay, dadam qéni! anamning yüzini körelmidim, jesitini bolsimu körset, zalim!” dep chuqan salalmisingiz almidek chirayingiz bolghan teqdirdimu chalmidek hémmitingiz bolmisa qimmitingizmu bolmaydu. Qedirdaningizdin menggülük ayrilghanda xeqning qandaq qarishi, qandaq oylishi we jelipkarliqingiz toghriliq arisaldi bolup yürüshingiz insanliqqimu toghra kelmeydu. Ikranning aldida yighliyalighan adem Uyghur jama'tinila emes, dunya jama'itinimu zulumning qurbani bolghan ölümlerge qarshi qozghitalaydu. Patime shuni wujutqa chiqiriptu. Shunga merhum dadisining ölümi axbaratlarda xewer qiliniptu.

Men lagérda qaza qilghanlarni axbaratlarningla emes, muhajirettiki kishilerningmu miyit namizini ‍oqup bolupla untup ketkenlikini körüp chöchüp kettim. 177 Qaza qilghuchining melumatigha qarisam, bezilirige guwahliq bergüchilerning özi melum emes, hetta toluq isim-familisi, adrési we alaqe uchulirimu yoq. Shunisi éniqki, lagérlarda qaza qilghan tutqunlarning ölümige, uning sewebige we jeryanigha qiziqidighan her qandaq muxbir, siyasiyun yaki tetqiqatchi bundaq igisi namelum guwahliqlarni diqqetke almaydu.

Bezi kishilerning mexmut sulaymanning ölümidin kéyin qozghalghan ijtima'iy tesirning xoten gumaliq ölima memtimin yünüs damollamning lagérdiki shéhitlikidin küchlük bolghanni sélishturup: “Uyghurlar naxshichisini tonup, ölimasini tonimaydu” déyishti. Emeliyette, memtimin yünüs damollamni tonuydighanlar, qolida oqughanlar, teblighlirini anglighanlar az emes, emma birmu guwahchisi yoq idi. Merhum damollamni ablikimxan mexsumning shagirti, warisi dep hörmet qilidighan minglighan kishi bar idi muhajirette, emma u 2016-yili tutulghanda, 2018-yili tutqun ölimlar tizimlikige kirgüzülgende, héch bir kishi shahitliqqa chiqmidi. Merhumning kanadada we se'udi erebistanda perzentliri barliqi, istanbulda unche köp qollighuchisi barliqi ölüm xewirini élan qilin'ghandin kéyin miyit namizida bilindi. Emma simowulluq miyit namizi oqulup bolghandin kéyin ne perzentliri, ne qollighuchiliri damollamni öltürgen xitaydin hésap alidighanliqigha da'ir birer bayanni, merhumni xitayning öltürgenlikige da'ir birer bayanatni bérishke, merhumning qisasini élishqa, dawasini qilishqa tiriship baqmidi.

Mexmut sulaymanning wetende dadisining wapati heqqide yazma yazghan, meydan'gha chiqqan qizining hémmiti muhajirettiki musibette atisi üchün yash tökken, musht tügmigen perzentlerde bolghan bolsa, mexmut sulaymanning ‍ölümige qayghurup mersiyeler yézishqan qollighuchilarning hémmiti muhajirettikilerde bolghan bolsa, dunya Uyghurgha qarshi bir qirghinchiliqning mewjutluqigha asanraq chinpütken bolatti. Mexmut sulayman wapatidin kéyin uning ölümini teqdirning pütkinige tashlap qoymay, béshigha néme kün kélishini bilip turup ghulghula qilidighanlar, xitayning qest qilghanliq éhtimalliqni otturigha qoyghuchilar bolmighan bolsa, torda munazire bolmighan bolatti. Wetende turupmu hélimu xitayning Uyghurni qozghitish qudritige ige shexslerni ‍öltüridighanliqini perez qilidighanlarda bolghan jasarat chet ellerde yashawatqanlarda bolghan bolsa idi, jezmenki dunyaning diqqiti shu ölümlerge tartilghan bolatti.

Xitayda Uyghurning miyiti yerlikke qoyulghandin kéyinla sebri qilidighanliqi alliqachan bilinip bolghan we saqchi orunliri teripidin kengri süy'istimal qilin'ghan idi. Uyghurning birer kishi qaza qilsa ölümni uzitish bilen bolup dawani untup kétidighan, musibetke sebir qilip kétidighan, öltürgüchini we sewepni sürüshte qilip bek inchikilep ketmeydighanliqini xitaylargha bilin'gechke, türlük hadisilerde qaza qilghan Uyghurning tölem puli xitaydin töwen bolatti. Men bir qanche Uyghurning qazagha uchrighandin kéyin siyasiy kéngeshtin mu'ash alidighan mollilarning wez-nesihetliri bilen depn qilishqa köndürülüp tölemnimu alalmighanliqigha shahit bolghanmen. Eger mushu passip adet wetenning sirtighimu qérindashlar bilen bille hijret qilip chiqmighan bolsa, qéni shéhit ketken 177 kishining 17 dawageri? qéni muhajirette ölümge top bolup qatnashqan jama'etning shu ölümning soriqini top-top bolup qilghini? eger erkin dunyada ölümge tutqan pozitsiye xitay aldaydighan mehellimizdiki passipliqtin özgergen bolsa idi, xitay öltürgen 177 shéhit heqqide hésap bérishke, bu ölümning sewebliri heqqide jawap bérishke, özini aqlash üchün yalghan sözleshke bolsimu mejbur bolatti.

Men wetendin chiqqan musibet xewerliri we xitay tarqatqan wirus seweblik yénimizda körülüwatqanlar ölümler heqqidiki xewerlerning Uyghurni teshkilleydighanliqigha, teshkillinishlerning heriketke, heriketning beriketlik netijilerge érishidighanliqigha ishinimen. Uyghurni teshkilligen, hazidin himmetke we heriketlerge ündeydighan ölümlerning dunyani qozghaydighanliqigha esla gumanim yoq, chünki insaniyetni tesirlinishke, tepekkurgha, heriketke, bolupmu Uyghurni qirghinchiliqtin qoghdashqa ündeshke ölümdin küchlük ibret, ölümdin paji'elik aqiwet yoq.

Wetendiki qérindashlar xitayning zulum we süyiqestide, muhajirette kishilirimiz xitay dunyagha pürkigen koruna wirusining iskenjiside ölüp kétiwatidu. Eger wetendiki bir Uyghurning ölümi muhajirette ming Uyghurni oyghitalisa, himmetke we heriketke jasaretlendürelise, biz ölümdin qur'anda buyrulghandek hékmetlen'gen, ibretlen'gen bolimiz. Eger bügün yashan'ghan bir dadining shéhitliki, bir mesum anining musibiti musapirette yashawatqan minglighan perzentlerni shahitliqqa chaqiralisa, minglighan kishilerni hazidar qilip ularni qamaqtiki qedirdanliri üchün heriketke ötküzelise biz ölümdin “Qur'‍an” wede qilghan hayatliqning hidini puriyalaymiz, shundaqla allah himmetliklerge wede qilghan ölümsiz hayatqa érisheleymiz. Xuddi dölet marshimizda éytilghandek tarixta “Jahanni sorighan idi himmet bilen ejdadimiz”, emdi bügün dunya bizdin shu tewerük himmetni sorawatidu.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.