“2024 Qara qurumda qesemyad” namliq qoralliq seperwerlik maniwéri we uning arqa körünüshi

Xitay bashqurushidiki “Xelq tori” ning xewirige qarighanda, 5-iyul küni Uyghur élide “2024 Qara qurumda qesemyad” namliq qoralliq seperwerlik manéwiri ötküzülgen. Mezkur manéwirgha shinjang Uyghur aptonom rayonluq partkomning sékrétari ma shingruy qatnashqan we Uyghur élining muqimliqini saqlash heqqide bir qisim yolyoruqlarni bergen. Ma shingruy yerlik da'irilerdin shi jinping we xitay kompartiyesi merkiziy komitétining shinjangning uzun muddetlik muqimliqini saqlash heqqidiki orunlashturushini eng muhim xizmet süpitide keskin, éniq we ünümlük ijra qilishni telep qilghan. Xitay menbeliridiki munasiwetlik uchurlardin qarighanda, mezkur manéwir “Xitay kompartiyesi we hökümiti, qoralliq saqchi qisimliri, armiye we xelq eskerliri birliship térrorchilargha taqabil turush” uslubida élip bérilghan.

Biz mezkur obzorimizda Bu qétimliq manéwirNing ötküzülüsh sewebi, ma shingruyning sözidiki bir qisim nuqtiliq ibariler we manéwirning Uyghurlar bilen bolghan alaqisi heqqide mexsus toxtilimiz.

Xitayning mezkur manéwirni mexsus“5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” künige toghrilap élip barghanliqidin qarighanda, manéwirning Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen biwasite baghlinishliq bolghanliqi éniq. Halbuki, xitay da'iriliri Uyghur élide Uyghurlarni yoqitish siyasetlirini ghelibilik élip bériwatqanliqini teshwiq qilip kéliwatidu. Bundaq ehwalda Uyghur élidiki Uyghurlarning xitaygha birer xewp tughdurush éhtimalliqi asasen yoq. Shundaq turuqluq, xitay yene néme üchün bundaq bir manéwirni mexsus 5-iyulgha toghrilap ötküzdi? bu yerde diqqetni tartidighan yene bir muhim nuqta shuki, ma shingruy sözide del “Shinjang saqchi höjjetliri” de ashkarilan'ghan shi jinping qatarliqlarning  sözini eynen qollan'ghan. Yeni “Shinjang xizmitidiki bash nishandin chetnimeslik, yuqiri bésimliq basturushta tewrenmeslik, ‛xeterlik‚ bolsila yoqitish, ‛béshini chiqarsila‚ urush, térrorluq, zorawanliqni ‛bix halitide‚ yeni yüz bérishtin awwal yoqitish” ibarilirini qayta tilgha alghan. Buningdin bashqa yene yuqiri pen - téxnika arqiliq jem'iyetning omumyüzlük térrorluqqa qarshi turush iqtidarini yuqiri kötürüp, siyaset, iqtisad we idé'ologiye qatarliq sahelerdiki her xil “Xeter” ning aldini élishni tekitlishi, shundaqla “Muqimsizliqqa yochuq qaldurmay, bixeterlik sépili berpa qilish” ni telep qilishning sewebimu oylinishimizgha tégishlik yene bir muhim mesile hésablinidu.

Mezkür manéwirning “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” künige toghrilap ötküzülüsh nuqtisidin nezer salsaq, buning heqiqetenmu pilanliq bir orunlashturush bolghanliqini körimiz. Chünki xitayning Uyghurlargha élip barghan irqiy qirghinchiliqining eslidiki yoshurun halettin, ashkara haletke ötüshide “5-Iyul qirghinchiliqi” bir bösüsh nuqtisi qilin'ghanidi. Téximu éniqraqi, qirghinchiliq yüz bérip ikkinchi yili, yeni 2010-yili atalmish “Merkezning tunji qétimliq shinjang xizmiti yighini” échilip, Uyghur éli xitayning 19 ölkisige bölüp bérilgen. Shuningdin kéyin Uyghur irqiy qirghinchiliqi siyasiti “Üch xil küchlerni tüp yiltizidin yoqitish”namida ashkara élip bérilishqa bashlighanidi. Démek, mushundaq bir bösüsh nuqtisining asasi bolghan “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” we bügünki Uyghur tarixidiki bu paji'elik kün xitay üchünmu siyasiy jehettin intayin sezgür bolghan kündür. Manéwirgha partiye, hökümet, saqchi, herbiy we xelq eskerliri (民兵) din terkib tapqan 3000 gha yéqin kishining qatnashqanliqi, manéwirda tik uchar ayropilan, uchquchisiz ayropilan, bironéwik mashina, hujum mashinisi we bashqa eskiriy üskünilerning qollinilghanliqi, mesilining mahiyiti bolghan  Uyghurlargha we Uyghurlarning qollighuchilirigha qarshi bir qétimliq heywe körsitish ikenlikini ashkarilap turuptu.

“Shinjang saqchi höjjetliri”diki shi jinping qatarliqlar ishletken ibarilerning ma shingruyning aghzida qayta tekrarlinishigha mundaq bir qanche nuqtidin qarashqa bolidu. Biri, “Shinjang xizmitidiki bash nishandin chetnimeslik” ibarisining tekrarlinishini bu yerde tilgha élin'ghan “Bash nishan” ning néme ikenlikige qarap höküm qilishqa bolidu. Xitay özi éytqandek, bu yerdiki bash nishan “Üch xil küchlerni yiltizidin yoqitish”.  Atalmish “Üch xil küchler” bolsa Uyghurlarnila körsitidighan qaratmiliq siyasiy términ ikenliki hemmimizge ayan. Démek, bu yerde “Üch xil küchlerni yiltizidin yoqitish” bilen “Uyghurlarni yiltizidin yoqitish” sözining héchqandaq perqi yoq dep éytalaymiz. Démek, xitayning “Bash nishan” i emeliyette Uyghur élini Uyghursiz tupraqqa aylandurush dep chüshinishke bolidu. 

Xitay 2017-yilidin buyan Uyghur élide yürgüzgen basturush siyasetliri seweblik “Térrorluq” ni pütünley yoqatqanliqini xelq'aragha jar sélip keldi. Shundaqla shu yilidin buyan xitayda bir qétimmu “Térrorluq weqesi yüz bermigen”likini “Xitayche alahidilikke ige sotsiyalizm tüzümining ewzelliki” dep teshwiq qilghanidi. Emdilikte bolsa “Térrorluq yiltizidin yoqitilghan bixeter shinjang” da térrorluqqa qarshi turup, muqimliqni qoghdash üchün bundaq bir manéwirni ötküzüshini qandaq chüshinish kérek?

Emeliyette xitayning bu qétimliq manéwirigha mundaq bir qanche nuqtidin qarashqa bolidu. Birinchidin, xitay Uyghur élini xitayning “Bir belbagh bir yol” istratégiyesining merkizi dep békitken. Bu wejidin Uyghur élide “Muqimliq tereqqiyatning asasi, nopus qurulmisini özgertish bolsa, muqimliqning achquchi” dégen pirinsip boyiche siyaset yürgüzülgen. Uyghur élining nopus qurulmisini özgertish dégenlik, Uyghurlar nopusi asasiy salmaqni igileydighan haletni tüptin buzup tashlash dégenlik hésablinidu. Bundaq bir meqsetke yétish üchün xitay ölkiliridin köplep xitay köchmen yötkeshkila emes, belki Uyghur élidiki Uyghurlarning topliship olturaqlishish halitini pütünley özgertishke toghra kélidu. Derweqe, xitay atalmish “Muqimliqni tereqqiyatning aldigha qoyush” namida xitayning déngiz yaqisi rayonlirining sana'et ishlepchiqirish liniyelirini Uyghur élige yötkesh bilen ghayet zor miqdardiki xitay köchmenlirini Uyghur élige yötkidi we Uyghurlarnimu xitay ölkilirige yerleshtürdi. Uyghurlarning topliship olturaqlishish halitini bolsa déhqanlarning yerlirini tartiwélish, yötkep ishqa orunlashturush, mehellilerni weyran qilish, kolléktip köchürüsh, öy-makanlirini chéqiwétish qatarliq türlük usullarda omumyüzlük buzup tashlidi. Nöwette Uyghurlar asasiy jehettin xitay köchmenlirining omumyüzlük nazaret we bashqurush da'irisige kirip, xitaylargha nisbeten pütünley bixeter bolghan “Shinjang” barliqqa keldi. Emma bash nishan “Bixeter shinjang berpa qilish” bolmastin, belki “Uyghursiz shinjang berpa qilish” bolghanliqi üchün, hazirghiche aman qalghan Uyghurlarni dawamliq türde qattiq basturush, assimilyatsiye qilish yolliri arqiliq yoqitish bilen teng, muhajirettiki Uyghurlarghimu heywisini körsitish arqiliq ularning küresh iradisini boshashturush, arzuliridin tamamen waz kechtürüsh, xitaygha qarshi turushtin qol üzdürüsh arqiliq, özliri yashighan döletlerge singiship yoqap kétishini qolgha keltürüshni meqset qilghan, déyishke bolidu.

Nahayiti éniqki, xitay ötküzgen bu qétimliq manéwirning yaman gherez we düshmenlikning namayendisi ikenliki özidin ashkara turmaqta! halbuki, Uyghurlar xitayning bu heywisidin qorqup qalamdu? hörlük arzusidin waz kéchip, öz ghururini depsende qiliwatqan mustemlike hakimiyetke bash igemdu? shuni késip éytishqa boliduki, xuddi xitay Uyghur élide muqimliqni barche xizmetning béshigha qoyghinidek, Uyghurlarmu özlirining mewjutluqi we kimlikini saqlap qélish üchün hörlük arzulirini hayatidin üstün köreleydu. Chünki irqiy qirghinchiliqtin ibaret insaniyetning eng qabahetlik zulumini bashtin kechürüwatqan Uyghurlar hörlükning insan üchün hayattinmu qimmetlik ikenlikini héchqachan bügünkidek hés qilghan emes!

[Eskertish: mezkur obzordiki köz qarashlar aptorgha tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]