Béyjing uniwérsitétida oqulghan “Hidayetname” diki misralar zor ghulghula qozghidi

Xarward uniwérsitétining mudiri lawréns bakow (Lawrence Bacow) xitay re'isi shi jinping bilen körüshken körünüsh. 2019-Yili 20-mart, béyjing.

Amérikidiki, shundaqla dunyadiki eng dangliq aliy bilim yurtlirining biri bolghan xarward uniwérsitétining mudiri lawréns bekow özining xitaydiki xizmet ziyaritide xitay re'isi shi jinping bilen söhbette bolghandin kéyin 20-mart küni béyjing uniwérsitétigha keldi. Lawréns ependining sheripige ötküzülgen chong yighinda u “Heqiqet izdesh we uniwérsitétning wezipisi” témisida uzun nutuq sözlep, söz erkinliki, pikir erkinliki we ilmiy sahening erkinliki heqqide mexsus toxtaldi. Bolupmu béyjing uniwérsitétining 1919-yilidiki “4-May oqughuchilar herikiti” arqiliq yéngiche pikir inqilabining bazisi bolghanliqidek tarixini eslitip ötti.

Lawréns ependining béyjing uniwérsitétigha kélip pikir erkinliki heqqide nutuq sözlishi toghrisida amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen buning addiyla bir qétimliq nutuq bolushtin köre xitay hökümitige yollan'ghan köp qirliq uchur ikenlikige bekrek ishinidu. U bu heqte söz bolghanda pütkül xitay teweside hazirqidek pikir erkinliki eng zor cheklimige uchrawatqan bir peytte lawréns ependining buningdin yüz yil ilgiriki xitay tarixining bir zor burulush nuqtisini eslep ötkenlikini bir alahide ehwal deydu.

Yighin meydanidikilerni hemmidinmu bek heyran qaldurghini lawréns ependining nutuq jeryanida anisining eyni waqittiki natsist gérmaniyesining jaza lagéridin aman qalghuchilarning biri ikenlikini tekitlishi boldi. Shuning bilen birge u sözining axirida “Men Uyghur sha'iri abduréhim ötkürning shé'iridin bir üzündi oquymen” dep merhum sha'ir abduréhim ötkürning “Hidayetname” namliq shé'iridin bir kuplétning in'glizche terjimisini oqudi. Bu kuplétning Uyghurchisi mundaq idi:

Ömür menzilidin tinmay izlidim men heqiqetni,

Tepekkur boldi bir hadi tépishta chin hidayetni,

Tilep her sözge bay mene yene janliq pasahetni,

Dilim isteytti izharghe hemishe meqbul pursetni,

Kéling ey dostlirim emdi xushal bashlayli bu söhbetni.

Xarward uniwérsitétining tor betliri we bashqa alaqidar xelq'araliq xewerlerde lawréns ependining bu qétimliq nutuqta “Hidayetname” namliq shé'irdin bir kuplét misal élishidiki sewebler heqqide birer bayanlar uchrimaydu. Emma bu halning milyonlighan Uyghurlar lagérlargha solinip, Uyghurlar diyaridiki lagérlar mesilisi xelq'aradiki chong témilardin boluwatqanda otturigha chiqishi zor diqqet qozghidi. Yene kélip bezi axbarat wasitiliri buni yéqinda zor ghulghuligha seweb bolghan “Abduréhim héytning lagérda ölüp ketmigenliki” heqqidiki “Axbarat urushi” gha baghlap chüshendürgen. Uningda éytilishiche, 2015-yili abduréhim héyt merhum sha'ir abduréhim ötkür wapatining 20 yilliqini xatirilesh üchün türkiyede ötküzülgen xatirilesh pa'aliyitige teklip bilen qatnashqan. Shundaqla abduréhim ötkürning qelimige mensup “Yoq, yoq” namliq shé'ir abduréhim héyt orunlighandin kéyin türkiyelik naxshichi Uyghur ishilaqning ijrasida türkche éytilghan we zor alqishqa érishken idi.

Lawréns ependining öz nutqida ata-anisining amérikigha qachqun bolup kélip qalghanliqini, anisining ikkinchi dunya urushi mezgilidiki jaza lagérining shahitliri ikenlikini alahide eslitishi, shuningdek Uyghur sha'irining shé'iridin üzündi élishini bezi gézitler amérika tashqi ishlar ministirliqining Uyghurlar uchrawatqan ijtima'iy kirizisni “1930-Yillardin buyanqi eng zor insan heqliri depsendichiliki” dep teswirlishige parallél qoyghan hemde buni “Xarward uniwérsitétining mudiri siyasiy jehettiki tolimu nazuk bir mesilini epchillik bilen otturigha qoydi” dep teswirligen. Bu heqte söz bolghanda ilshat hesenmu bu halni tesadipi hal, dep qarimaydighanliqini bildürdi.

Bu toghrisida hemmidinmu bekrek kishining diqqitini tartidighini xarward uniwérsitétining mudiri béyjinggha kélip shi jinping bilen körüshken hemde béyjing uniwérsitétida nutuq sözligendin kéyin bu ehwal xitayda bekmu chong xewer bolghan. Halbuki, xitay teweside bu toghrisida bérilgen héchqandaq xewerde uning abduréhim ötkür, “4-May herikiti” yaki jaza lagéri heqqide éytqanliri qilche tilgha élinmighan. Peqet béyjing uniwérsitétidiki bir qisim oqughuchilarning abduréhim ötkür heqqide torlardin uchur izdep baqqanliqi melum.

Alaqidar uchurlardin melum bolushiche, merhum abduréhim ötkürning bu shé'irining qisqartilghan we ixchamlan'ghan nusxisi sha'ir hayat waqtida “Ömür menzilliri” dégen namda élan qilin'ghan. Esli shé'irning toluq nusxisi sha'irning wapatidin kéyin “Hidayetname” dégen namda tarqalghan.