Һиндистан-хитай су байлиқи тоқунуши: браһмапутрадики тосмилар

Хитай һөкүмити рәсмий һалда қарар мақуллап, тибәт аптоном райониниң медог (Medog) наһийәсидә ғайәт зор су електир қурулуши башлайдиғанлиқини елан қилған

Һиндистан-хитай мунасивитидики егиз-пәслик йеқинқи мәзгилләрдә қайтидин оттуриға чиқиватқан болуп, хитай мәркизий һөкүмитиниң 137 милярд америка доллири сәрп қилиш бәдилигә тибәт районида дуня бойичә әң чоң су електир истансиси қурмақчи болуши, хитай башқурушидики һәрқайси чоң ахбарат васитилиридә хитайниң “қудрити” сүпитидә кәң тәшвиқ қилинишқа башлиди.

Бу қандақ қурулуш?

Хитай башқурушидики шинхуа агентлиқиниң 2024-йили 27-декабирдики хәвиридә ейтилишичә, хитай һөкүмити рәсмий һалда қарар мақуллап, тибәт аптоном райониниң медог (Medog) наһийәсидә ғайәт зор су електир қурулуши башлайдиғанлиқини елан қилған.

Хәвәрдә ейтилишичә, “14-бәш йиллиқ пилан” ниң муһим түрлиридин болған мәзкур су електир истансиси хитайлар “ярлуң заңбу дәряси” дәп атайдиған дәряниң төвән еқимиға тоғра келидиған болуп, бу қурулуш пүтүп чиққанда йилиға 300 милярд киловат ток һасил қилип, аз дегәндиму 300 милйон аилиниң ток еһтияҗидин чиқидикән. Бу су електир истансисиға кетидиған хираҗәтниң  бир тириллийон сом (тәхминән 137 милярд америка доллири) қиммитидә болуши мөлчәрлиниватқан болуп, хитайдики “сәншя су електир истансиси” ға сәрп қилинған қурулуш хираҗитиниң төт һәссисидинму ешип кетидикән.

Ярлузаңбу дәрясиниң мәнбәси тибәт егизликидики музлуқ тағ чоққилири болуп, бу дәря һиндистан вә баңладешқа еқип киргәндин башлап “браһмапутра дәряси” яки “җамуна дәряси” дәп атилиду. Шундақла бу дөләтләрдики асаслиқ су мәнбәлириниң бири һесаблиниду. Йәнә келип мәзкур қурулушниң хитай һөкүмити “җәнубий тибәт” дәп ативалған һәмдә изчил түрдә “хитай территорийәси” дәп дәва қиливатқан, әмма һиндистан һөкүмити 1987-йили һиндистанниң бир өлкиси, дәп елан қилған аруначал (Arunachal) өлкисигә йеқинла җайға селиниши алди билән һиндистан һөкүмитиниң зор диққитини қозғиған.

AFP

Хитай һөкүмити бу һәқтики қарарни елан қилған болсиму, буниңға керәклик мәбләғниң қәйәрдин келидиғанлиқи, қайси ширкәтниң бу қурулушни үстигә алидиғанлиқи, бу қурулушниң қачан башлинип қачан аяғлишидиғанлиқи, бу җәрянда қанчилик нопусниң әсли маканидин көчүрүлидиғанлиқи дегәндәк учурларни та һазирғичә елан қилмиған. Һалбуки, әйни вақитта “сәншя қурулуши” башланғанда аз дегәндиму бир йерим милйон хитай аһалисиниң көчүрүлгәнлики, көләм җәһәттә униңдин төт һәссә зор болған бу қетимқи қурулушниң тәсиригә учрайдиған йәрлик аһалиләр, муһит вә хәлқара талаш-тартишларниң мөлчәрлигүсиз дәриҗидә зор болидиғанлиқи тәхмин қилинмақта.

Һиндистанниң әндишилири

Хитай һөкүмитиниң мәзкур су електир қурулуши һәққидики қарари елан қилинғандин кейин һиндистан тәрәп буниңға тездин инкас қайтуруп, өзлириниң күчлүк әндишисини билдүргән. “малийә вақти” гезитиниң бу һәқтики обзорида ейтилишичә, һиндистан ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси рандир җайсвал (Randhir Jaiswal) бу һәқтә мухбирларға сөз қилип, “бу ғайәт зор қурулушниң башқа тәрәплирини қоюп турсақму, униң екологийә җәһәттики тәсирила бизни тәшвишкә салмақта. Хитай һөкүмити бу мәсилидә дәряниң төвән еқимидики дөләтләрни нәзәргә алмиған” дегән.

Техиму муһими, мәзкур су електир қурулушиниң тибәт егизликидики йәр тәврәш бәлбеғида болғанлиқи, бу қурулуш пүтүп чиққандин кейин йүз бериш еһтимали болған ғайәт зор кәлкүн апити дегәнләр бу хил әндишини техиму күчәйткән. Һалбуки, һиндистан тәрәп әндишә қиливатқан әң муһим нуқта екологийәлик мәсилиләр әмәс, әксичә истратегийәгә мәнсуп мәсилиләр болуватқанлиқи мәлум. “әл җәзирә” ниң бу һәқтики обзорида ейтилишичә, нөвәттә һәрқайси саһәдики мутәхәссисләр хитай һөкүмити салмақчи болған медог су електир истансисини һиндистан-хитай оттурисидики сүркилишни юқири пәллигә чиқиридиған әң актип амиллардин бири, дәп қариған. “ашока” (Ashoka) ақиллар мәркизи һиндистан шөбисиниң тәтқиқатчиси, су ишлири мутәхәссиси  вишванас срикантая (Vishwanath Srikantaiah) бу мунасивәт билән радийомизниң зияритини қобул қилғанда бу қурулушниң һиндистан үчүн көплигән әндишиләргә сәвәб болғанлиқини алаһидә тәкитләйду:

“ярлоң заңбо дәрясиниң тибәттики қисмида ғайәт зор су тосмиси селиш һәққидики хәвәр тарқалғандин кейин, һиндистан вә баңладеш тәрәп буниңдин тәшвишкә чүшти. Чүнки уларниң һәр иккиси мәзкур қурулушниң тамамлиниши, шуниңдәк кейинчә ‛контроллуқтин чиқип кетиши‚ түпәйлидин браһмапутра дәрясиниң еқим миқдариға, шуниңдәк бу дөләтләргә биваситә тәсир қилишидин әндишә қилмақта. Бундақ ишларда ‛хелснки әһдинамиси‚ вә ‛берлин низами‚ ға асасән қурулуш һәққидики учурлар ашу қурулуш тәсир көрситиш еһтимали болған дөләтләр билән һәмбәһирлиниду. Әмма хитай бу ишта ундақ қилип бақмиди. Дәряниң төвән еқимидики дөләт болуш сүпитидә һиндистан вә баңладеш буниңға қарита һеч нәрсә қилалмайду. Бу қурулушниң һиндистанға сәлбий тәсир елип кәлмәслики үчүн икки дөләт бу мәсилидә обданрақ бир келишим һасил қилиши керәк. Шундила буниң муһитқа көрситидиған сәлбий тәсирини әң төвән чәккә чүшүрүш мумкин болиду.”

Браһмапутра дәряси хитай тәвәсидики башқа дәрялардәк ғәрбтин шәрққә ақидиған болуп, медог тәвәсидә бу дәря “U” һәрпи шәклидә җәнубқа бурулуп удулла һиндистан вә баңладеш тәвәсигә ақиду. Йеңи деһлидики “җамийә миллийә исламийә университети” ниң пирофессори саһили чаттараҗ (Saheli Chattaraj) бу мәсилә һәққидә “әл җәзирә” ниң зияритини қобул қилғанда, “шүбһисизки, хитай бу дәряда тосма ясиғанда су миқдарини контрол қилалайду һәмдә халиғанда һиндистанни суға ғәрқ қиливетиштәк истратегийәлик үстүнлүккә игә болувалиду” дегән. Униң қаришичә, су електир истансиси алди билән тосма қуруп зор су амбири ясайдиған болғачқа бу суни халиған вақитта қорал сүпитидә қолланғили болиду.

 Дәл мушундақ бир аҗизлиқ түпәйлидин һиндистан һөкүмитиму тездин қарар елип, хитай һөкүмити електир истансиси қурмақчи болған җайға анчә йирақ болмиған аруначал өлкисидә тосма селиш һәмдә шу арқилиқ кәлгүси “су уруши” ниң зийинини әң төвән чәккә чүшүрүшни пилан қилған. Әмма бу қурулушму өз нөвитидә ғайәт зор санда аһалә көчүрүш вә башқа екологийәлик мәсилиләргә берип четилидиғанлиқи үчүн, шу әтраптики йәрлик аһалиниң қаршилиқиға дуч кәлгән.

Уйғурларниң тәшвиши

Хитай һөкүмитиниң ярлоң заңбо дәрясиға ғайәт зор су електир истансиси қурмақчи болуши һәққидики хәвәр мәлум болғандин кейин, бир қисим хитайлар торларда учур йоллап бу қурулушниң әмәлийәттә “ғәрбтин шәпә берип шәрққә һуҗум қилиш” намидики һийлә икәнликини тәкитлигән. Шуниңдәк буниң әмәлийәттә йиллардин буян муназирә қилинип келиватқан “тибәтниң сүйини шинҗаңға башлаш” қурулуши билән биваситә бағлинишлиқ икәнликини әскәрткән. Дәрвәқә хитайдики һөкүмәт билән биваситә бағлинишлиқ болған тор бәтләрдин “сина” (Sina) тори 2018-йили 13-сентәбирдә “тибәтниң сүйини шинҗаңға башлаш” қурулушиниң “қизил байрақ дәряси” намида рәсмий башланғанлиқини, әмма буниңдин илгири бу хилдики гәп-сөзләрниң “питнә иғва” дәп қаралғанлиқини хәвәр қилған.

Бу ғайәт зор қурулуш һәққидики хәвәрләр көпләп тарқалғандин кейин хотән вилайәтлик су ишлири идариси 2024-йили 9-май күни қизил башлиқ һөҗҗәт арқилиқ “тибәтниң сүйини шинҗаңға башлаш” қурулуши һәққидики гәп-сөзләрниң питнә-иғва икәнликини, аптоном районлуқ су ишлири назаритиниңму бу һәқтә ениқ һөҗҗити барлиқини, һәрқандақ орун яки шәхсниң мушундақ бир қурулуш намида иш беҗириши қанунсизлиқ болидиғанлиқини җакарлиған. Тибәт вә чиңхәйдики алақидар һөкүмәтләрму уқтуруш чиқирип “тибәтниң сүйини шинҗаңға башлаш” намидики һечқандақ қурулушниң мәвҗут әмәсликини тәкитлигән.

Хитай һөкүмитиниң зор вә пиринсипаллиқ мәсилиләрдә һәрқачан ялған ейтидиғанлиқини әскәрткән мустәқил сиясий анализчи илшат һәсән бу мәсилә һәққидә радийомиз зияритини қобул қилғанда, “тибәтниң сүйини шинҗаңға башлаш” намидики қурулушниң мәвҗутлуқ еһтималини чәткә қеқишқа болмайдиғанлиқини алаһидә әскәртиду. Униң қаришичә, таҗисиман вируси (ковид) йеңи тарқалғанда хитай һөкүмити бу һәқтики хәвәрләрни бирдәк “питнә-иғва” дәп инкар қилған. Әмма кейинчә буни йошурушқа илаҗ қилалмай етирап қилишқа мәҗбур болған. Униң пикричә, навада хитай һөкүмити “тибәтниң сүйини шинҗаңға башлаш” тәк бир қурулушни әмәлгә ашурса бу һал уйғурлар үчүн пүтүн милләт бойичә һалак болуштәк қорқунчлуқ бир реаллиқни ипадә қилиду.

Мәлум болушичә, хитай һөкүмити һазирға қәдәр медог су електир истансиси қурулушиға даир конкрет мәлуматларни елан қилмиған һәмдә бу һәқтики тәләпләрни җавабсиз қалдуруватқанлиқи үчүн бу мәсилигә яндашқан көплигән гуманлар давамлиқ оттуриға чиқиватқанлиқи мәлум.