Hindistan-xitay su bayliqi toqunushi: brahmaputradiki tosmilar

Xitay hökümiti resmiy halda qarar maqullap, tibet aptonom rayonining médog (Medog) nahiyeside ghayet zor su éléktir qurulushi bashlaydighanliqini élan qilghan

Hindistan-xitay munasiwitidiki égiz-peslik yéqinqi mezgillerde qaytidin otturigha chiqiwatqan bolup, xitay merkiziy hökümitining 137 milyard amérika dolliri serp qilish bedilige tibet rayonida dunya boyiche eng chong su éléktir istansisi qurmaqchi bolushi, xitay bashqurushidiki herqaysi chong axbarat wasitiliride xitayning “Qudriti” süpitide keng teshwiq qilinishqa bashlidi.

Bu qandaq qurulush?

Xitay bashqurushidiki shinxu'a agéntliqining 2024-yili 27-dékabirdiki xewiride éytilishiche, xitay hökümiti resmiy halda qarar maqullap, tibet aptonom rayonining médog (Medog) nahiyeside ghayet zor su éléktir qurulushi bashlaydighanliqini élan qilghan.

Xewerde éytilishiche, “14-Besh yilliq pilan” ning muhim türliridin bolghan mezkur su éléktir istansisi xitaylar “Yarlung zangbu deryasi” dep ataydighan deryaning töwen éqimigha toghra kélidighan bolup, bu qurulush pütüp chiqqanda yiligha 300 milyard kilowat tok hasil qilip, az dégendimu 300 milyon a'ilining tok éhtiyajidin chiqidiken. Bu su éléktir istansisigha kétidighan xirajetning  bir tirilliyon som (texminen 137 milyard amérika dolliri) qimmitide bolushi mölcherliniwatqan bolup, xitaydiki “Senshya su éléktir istansisi” gha serp qilin'ghan qurulush xirajitining töt hessisidinmu éship kétidiken.

Yarluzangbu deryasining menbesi tibet égizlikidiki muzluq tagh choqqiliri bolup, bu derya hindistan we bangladéshqa éqip kirgendin bashlap “Brahmaputra deryasi” yaki “Jamuna deryasi” dep atilidu. Shundaqla bu döletlerdiki asasliq su menbelirining biri hésablinidu. Yene kélip mezkur qurulushning xitay hökümiti “Jenubiy tibet” dep atiwalghan hemde izchil türde “Xitay térritoriyesi” dep dewa qiliwatqan, emma hindistan hökümiti 1987-yili hindistanning bir ölkisi, dep élan qilghan arunachal (Arunachal) ölkisige yéqinla jaygha sélinishi aldi bilen hindistan hökümitining zor diqqitini qozghighan.

AFP

Xitay hökümiti bu heqtiki qararni élan qilghan bolsimu, buninggha kéreklik mebleghning qeyerdin kélidighanliqi, qaysi shirketning bu qurulushni üstige alidighanliqi, bu qurulushning qachan bashlinip qachan ayaghlishidighanliqi, bu jeryanda qanchilik nopusning esli makanidin köchürülidighanliqi dégendek uchurlarni ta hazirghiche élan qilmighan. Halbuki, eyni waqitta “Senshya qurulushi” bashlan'ghanda az dégendimu bir yérim milyon xitay ahalisining köchürülgenliki, kölem jehette uningdin töt hesse zor bolghan bu qétimqi qurulushning tesirige uchraydighan yerlik ahaliler, muhit we xelq'ara talash-tartishlarning mölcherligüsiz derijide zor bolidighanliqi texmin qilinmaqta.

Hindistanning endishiliri

Xitay hökümitining mezkur su éléktir qurulushi heqqidiki qarari élan qilin'ghandin kéyin hindistan terep buninggha tézdin inkas qayturup, özlirining küchlük endishisini bildürgen. “Maliye waqti” gézitining bu heqtiki obzorida éytilishiche, hindistan tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi randir jayswal (Randhir Jaiswal) bu heqte muxbirlargha söz qilip, “Bu ghayet zor qurulushning bashqa tereplirini qoyup tursaqmu, uning ékologiye jehettiki tesirila bizni teshwishke salmaqta. Xitay hökümiti bu mesilide deryaning töwen éqimidiki döletlerni nezerge almighan” dégen.

Téximu muhimi, mezkur su éléktir qurulushining tibet égizlikidiki yer tewresh belbéghida bolghanliqi, bu qurulush pütüp chiqqandin kéyin yüz bérish éhtimali bolghan ghayet zor kelkün apiti dégenler bu xil endishini téximu kücheytken. Halbuki, hindistan terep endishe qiliwatqan eng muhim nuqta ékologiyelik mesililer emes, eksiche istratégiyege mensup mesililer boluwatqanliqi melum. “El jezire” ning bu heqtiki obzorida éytilishiche, nöwette herqaysi sahediki mutexessisler xitay hökümiti salmaqchi bolghan médog su éléktir istansisini hindistan-xitay otturisidiki sürkilishni yuqiri pellige chiqiridighan eng aktip amillardin biri, dep qarighan. “Ashoka” (Ashoka) aqillar merkizi hindistan shöbisining tetqiqatchisi, su ishliri mutexessisi  wishwanas srikantaya (Vishwanath Srikantaiah) bu munasiwet bilen radiyomizning ziyaritini qobul qilghanda bu qurulushning hindistan üchün köpligen endishilerge seweb bolghanliqini alahide tekitleydu:

“Yarlong zangbo deryasining tibettiki qismida ghayet zor su tosmisi sélish heqqidiki xewer tarqalghandin kéyin, hindistan we bangladésh terep buningdin teshwishke chüshti. Chünki ularning her ikkisi mezkur qurulushning tamamlinishi, shuningdek kéyinche ‛kontrolluqtin chiqip kétishi‚ tüpeylidin brahmaputra deryasining éqim miqdarigha, shuningdek bu döletlerge biwasite tesir qilishidin endishe qilmaqta. Bundaq ishlarda ‛xélsnki ehdinamisi‚ we ‛bérlin nizami‚ gha asasen qurulush heqqidiki uchurlar ashu qurulush tesir körsitish éhtimali bolghan döletler bilen hembehirlinidu. Emma xitay bu ishta undaq qilip baqmidi. Deryaning töwen éqimidiki dölet bolush süpitide hindistan we bangladésh buninggha qarita héch nerse qilalmaydu. Bu qurulushning hindistan'gha selbiy tesir élip kelmesliki üchün ikki dölet bu mesilide obdanraq bir kélishim hasil qilishi kérek. Shundila buning muhitqa körsitidighan selbiy tesirini eng töwen chekke chüshürüsh mumkin bolidu.”

Brahmaputra deryasi xitay tewesidiki bashqa deryalardek gherbtin sherqqe aqidighan bolup, médog teweside bu derya “U” herpi sheklide jenubqa burulup udulla hindistan we bangladésh tewesige aqidu. Yéngi déhlidiki “Jamiye milliye islamiye uniwérsitéti” ning piroféssori sahili chattaraj (Saheli Chattaraj) bu mesile heqqide “El jezire” ning ziyaritini qobul qilghanda, “Shübhisizki, xitay bu deryada tosma yasighanda su miqdarini kontrol qilalaydu hemde xalighanda hindistanni sugha gherq qiliwétishtek istratégiyelik üstünlükke ige boluwalidu” dégen. Uning qarishiche, su éléktir istansisi aldi bilen tosma qurup zor su ambiri yasaydighan bolghachqa bu suni xalighan waqitta qoral süpitide qollan'ghili bolidu.

 Del mushundaq bir ajizliq tüpeylidin hindistan hökümitimu tézdin qarar élip, xitay hökümiti éléktir istansisi qurmaqchi bolghan jaygha anche yiraq bolmighan arunachal ölkiside tosma sélish hemde shu arqiliq kelgüsi “Su urushi” ning ziyinini eng töwen chekke chüshürüshni pilan qilghan. Emma bu qurulushmu öz nöwitide ghayet zor sanda ahale köchürüsh we bashqa ékologiyelik mesililerge bérip chétilidighanliqi üchün, shu etraptiki yerlik ahalining qarshiliqigha duch kelgen.

Uyghurlarning teshwishi

Xitay hökümitining yarlong zangbo deryasigha ghayet zor su éléktir istansisi qurmaqchi bolushi heqqidiki xewer melum bolghandin kéyin, bir qisim xitaylar torlarda uchur yollap bu qurulushning emeliyette “Gherbtin shepe bérip sherqqe hujum qilish” namidiki hiyle ikenlikini tekitligen. Shuningdek buning emeliyette yillardin buyan munazire qilinip kéliwatqan “Tibetning süyini shinjanggha bashlash” qurulushi bilen biwasite baghlinishliq ikenlikini eskertken. Derweqe xitaydiki hökümet bilen biwasite baghlinishliq bolghan tor betlerdin “Sina” (Sina) tori 2018-yili 13-séntebirde “Tibetning süyini shinjanggha bashlash” qurulushining “Qizil bayraq deryasi” namida resmiy bashlan'ghanliqini, emma buningdin ilgiri bu xildiki gep-sözlerning “Pitne ighwa” dep qaralghanliqini xewer qilghan.

Bu ghayet zor qurulush heqqidiki xewerler köplep tarqalghandin kéyin xoten wilayetlik su ishliri idarisi 2024-yili 9-may küni qizil bashliq höjjet arqiliq “Tibetning süyini shinjanggha bashlash” qurulushi heqqidiki gep-sözlerning pitne-ighwa ikenlikini, aptonom rayonluq su ishliri nazaritiningmu bu heqte éniq höjjiti barliqini, herqandaq orun yaki shexsning mushundaq bir qurulush namida ish béjirishi qanunsizliq bolidighanliqini jakarlighan. Tibet we chingxeydiki alaqidar hökümetlermu uqturush chiqirip “Tibetning süyini shinjanggha bashlash” namidiki héchqandaq qurulushning mewjut emeslikini tekitligen.

Xitay hökümitining zor we pirinsipalliq mesililerde herqachan yalghan éytidighanliqini eskertken musteqil siyasiy analizchi ilshat hesen bu mesile heqqide radiyomiz ziyaritini qobul qilghanda, “Tibetning süyini shinjanggha bashlash” namidiki qurulushning mewjutluq éhtimalini chetke qéqishqa bolmaydighanliqini alahide eskertidu. Uning qarishiche, tajisiman wirusi (kowid) yéngi tarqalghanda xitay hökümiti bu heqtiki xewerlerni birdek “Pitne-ighwa” dep inkar qilghan. Emma kéyinche buni yoshurushqa ilaj qilalmay étirap qilishqa mejbur bolghan. Uning pikriche, nawada xitay hökümiti “Tibetning süyini shinjanggha bashlash” tek bir qurulushni emelge ashursa bu hal Uyghurlar üchün pütün millet boyiche halak bolushtek qorqunchluq bir ré'alliqni ipade qilidu.

Melum bolushiche, xitay hökümiti hazirgha qeder médog su éléktir istansisi qurulushigha da'ir konkrét melumatlarni élan qilmighan hemde bu heqtiki teleplerni jawabsiz qalduruwatqanliqi üchün bu mesilige yandashqan köpligen gumanlar dawamliq otturigha chiqiwatqanliqi melum.