Хитай пуқралири билән һөкүмәт таратқулири уйғурларни зади қанчилик чүшиниду?

1930-Йиллардин таки йеқинқи мәзгилләргичә хитайниң ички өлкилиригә “нахша-уссул миллити” дәп тәрғиб қилинған уйғурлар 1990-йиллардин буян хитайдики таратқуларда “бөлгүнчи”, “диний радикал” вә “террорист” қалпақлири билән оттуриға чиқишқа башлиған.

Һәтта уйғур аптоном районида үзлүксиз түрдә йүз бәргән қанлиқ вәқәләрни уйғурлар ичидики аталмиш “үч хил күчләр” кәлтүрүп чиқарғанғанлиқи һәққидә һөкүмәт таратқулирида очуқ-ашкара тәшвиқатлар елип берилған. Буниң нәтиҗисидә хитайниң ички өлкилири һәтта уйғур аптоном районида яшиғучи хитай пуқралири арисида уйғурларни пүтүн милләт гәвдиси билән әйибләйдиған хаһишлар оттуриға чиққан. Хитай пуқралири арисида уйғурларға болған чүшенчиниң интайин суслуқини һәтта пүтүнләй хата чүшинишниң мәвҗутлуқини хитай һөкүмәт таратқулириму ашкарилап қойған. Хитай даирилириниң “шинҗаң әзәлдин җуңгониң айрилмас бир қисми”, “тарихтин буян шинҗаңда ялғуз уйғурларла яшап қалмастин, бәлки көп милләтләр олтурақлашқан” дегәндәк сиясий тәшвиқатлири хитай пуқралириниң тонушида уйғурларға болған чүшәнчини суслаштурған яки чәтнәштүргән.
Ундақта, хитай пуқралири билән һөкүмәт таратқулири уйғурларни зади қанчилик чүшиниду?

Илгири бейҗиң радио-телевизийә университетида оқуған, һазир явропада яшаватқан камилә ханим зияритимизни қобул қилип өзиниң бу һәқтики қарашлирини оттуриға қойди.

Мәлумки, 1930-йилларда җаллат шең шисәй өзиниң уйғур елидики мустәбит һөкүмранлиқини пәрдазлаш мәқситидә балилиқ дәвридики дости, даңлиқ хитай язғучиси ду җуңйвәнни үрүмчигә тәклип қилип китаб яздурған. Ду җуңйвәнниң “шеңшисәй вә йеңи шинҗаң” намлиқ китаби 1938-йили шаңхәйдә нәшр қилинип зор тәсир қозғиған. Бу китабта шең шисәйниң иш-излири дәбдәбилик тәсвирләр билән ғайивийләштүрүлүп, униң рәһбәрликидики “чегра район шинҗаңниң мәдәнийәт, сәнәт вә демократийиниң бөшики” гә айланғанлиқи тәшвиқ қилинған. Буниң билән японға қарши уруш малиманчилиқи ичидә қалған хитайниң ички өлкилиридин миңлиған хитай зиялийлири, җүмлидин мәшһур язғучи мавдун вә сәнәткар җавдән қатарлиқларму уйғур елигә кәлгән. Уларниң көпинчилири кейинчә җаллат шең шисәйниң қурбани болуп кәткән.

1946-Йили “11 битим” имзалинип, өлкилик бирләшмә һөкүмәт қурулғандин кейин, җаң җиҗуң буни өзиниң “шинҗаңдики сиясий ғәлибиси” дәп һесаблиған һәмдә ички өлкиләрдә “шинҗаң тәшвиқати” елип барған. 1947-Йили у “шинҗаң нахша-уссул өмики” тәшкилләп хитайниң ички өлкилиридә 3 ай оюн қойдурған. Қәмбәр ханим башлиқ 50 тин артуқ артистлар җаң җиҗуңниң орунлаштуруши билән хитай шәһәрлиридә оюн қоюп, “шинҗаң уруш-талаш мәйдани әмәс, бәлки нахша-уссул макани” дегән чүшәнчини тәшвиқ қилған.

1949-Йилидин кейин коммунист хитай даирилириму бу хил тәшвиқат әнәнисигә изчил варислиқ қилип, милйонлиған хитай яшлирини уйғур елигә келип йәрлишишкә үндигән. 1990-Йиллардин кейин дуня вәзийитиниң өзгириши вә уйғур мәсилисиниң тәдриҗий хәлқаралишиши билән хитай таратқулирида илгирики “нахша-уссул миллити” дәп тәшвиқ қилинған уйғурлар бирдинла “бөлгүнчи”, “диний радикал” вә “террорист” қалпақлирини кийишкә башлиған. Уйғурлар һәққидики сиясий тәшвиқатларниң бир тәрәплимилики түпәйлидин хитай пуқралириниң уйғурлар һәққидики чүшәнчиси интайин йүзә һаләттә қәп қалған. Һәтта хитай компартийәсиниң канийи һесабланған “хәлқ гезити” ниң бу йиллиқ 12-май санида қәшқәрни зиярәт қилған хитай мухбириниң “шадиманлиқ билән думбура челиватқан уйғурлар” дегән мақалиси елан қилинған.