Xu'ang wénbi “Arxé'olog” mu yaki siyasiy bidikmu? (2)

Xitay-shiwétsiye gherbiy shimal ékispéditsiye ömikining xatire süriti.

Eng yéngi melumatlargha asaslan'ghanda, bu ‍asare-etiqilerning bir qismi qachilan'ghan töt chong sanduq saqlinip qalghanliqi hetta bularning ‍1949-yili 10-ayghiche barliqi melum. Epsuski uzaq ötmey ulardin yene ikki sanduq yoqalghan.

Xu'ang wénbining 1933-1934- we 1943-1944-yilliri Uyghur diyarida élip barghan ikki qétimliq arxé'ologiyelik tekshürüsh sepiri Uyghur diyarida milliy musteqilliq heriketliri kücheygen we hetta milliy inqilab qismen ghelibige ériship, bir qisim jaylar milliy azadliq méwilirining temini tétighan bir waqitqa toghra kelgen. Her yerde inqilab otliri köyüwatqan bundaq bir pewqul'adde shara'itning arxé'ologiyelik tekshürüshler üchün éghir qiyinchiliq tughduridighanliqi hemmige melum. Halbuki, uning her ikki atalmish “Arxé'ologiyilik tekshürüsh sepiri” emeliyette gomindang merkiziy hökümitining biwasite qollishi bilen élip bérilghan. Yéqinda yéngidin ashkara boluwatqan bir qisim ichki matériyallargha qarighanda, xu'ang wénbining shu yillarda inqilab oti lawuldap köyüwatqan Uyghur diyarigha “Arxé'ologiyelik tekshürüsh” nami bilen bérishigha jasusluq wezipisining yüklen'genliki, atalmish “Arxé'ologi'elik ilmiy tekshürüsh” dégen namning emeliyette uning jasusluq we uchur toplash herikiti üchün bir wiwiska bolup bergenliki melum.

1933-Yili u milletchi xitay (gomindang) döletlik ma'arip ministirliqining alahide ewetilgen wekili süpitide Uyghur diyarigha yene bir qétim ewetilgen. Shu yili 5-aydin bashlap, u ürümchi, turpan, ili we qarasheherlerde ma'arip ehwalini tekshürgen. Xitayda chiqidighan “Gherbiy shimalni échish” namidiki zhurnalning shu yilliq 2-toplam 5-sanida uning tekshürüsh doklati élan qilin'ghan. U, bu doklatida Uyghur diyaridiki yerlik ma'aripning arqida qélishining sewebi, Uyghurlarning penniy mektepelerde köp oqumaydighanliqi we oqush matériyallirining kemlikidin bolghan dep yazghan. U yene shu doklatida mundaq dep yazghan: “Shuning bilen bir waqitta, shinjang ölkisidiki yerlik xelqlerning terkibi murekkep, medeniyet sewiyesi töwen, ularning tili birlikke kelmigen. Shunglashqa ölkidiki xitay ahaliliri bilen musulmanlar köp hallarda bir birige öchmenlik közi bilen qarishidu. Her qétim isyan yaki topilang chiqqanda, türkümlep adem öltürülidu. Musulmanlar asasliq sanni igileydighan shinjang xelqining medeniyet sewiyesini östürüsh üchün, ma'aripni omumlashturush, dölet tilini choqum sözliyeleydighan hem chüshineleydighan qilish kérek. Shundaq qilghandila her qaysi milletler arisidiki öchmenlik we adawetni azaytqili bolidu.”

RFA/Ablet

Uning 1930-yillarda gomindang hökümitige sun'ghan doklatidiki “Shinjangdiki yerlik xelqler arisida xitay ma'aripi arqiliq dölet tilini omumlashturush” dégen bu teklipi, aridin az kem bir esir ötken bügünki künde kommunist xitayning qoli bilen emeliyleshmekte.

Xu'ang wénbining “Yügong: yérim ayliq söhbet” namliq xitayche zhurnalning 1935-yilliq 4-tom 5-sanida élan qilin'ghan qilghan “2-Qétimliq mongghuliye-shinjang arxé'ologiyelik tekshürüsh xatirisi” namliq bir parche maqalisi uning qandaq bir kishi ikenlikini téximu éniq körsitip béridu.

RFA/Ablet

“Yipek yoli” atalghusi u waqitlarda dunya ilim saheside asasen sherq bilen gherbni baghlaydighan, Uyghur diyarini asasliq tügün qilghan “Medeniyet yoli” dégen uqumni béretti. Halbuki, özini bir “Arxé'olog” dep bilidighan xu'ang wénbi “Yipek yoli” dégen bu meshhur namni esla étirap qilmighan. Shungimu uning héch bir maqalisi yaki yazmisida “Yipek yoli” dégen nam uchrimaydu. U shu maqaliside “Yipek yoli” dégen namning ornigha xitayning mustemlikichilik tarixini gewdilendüridighan bashqa bir namni qollinishni tewsiye qilghan. U maqaliside xitay ölkiliridin Uyghur diyarigha baridighan 3 yolning barliqini bayan qilip, ularning deslepki ikkisige “Soda yoli” we “Ottura yol” dégen namlarni qollan'ghan. Halbuki, 3-yolni zu zungtangning achqanliqini seweb qilip körsitip, uni “Zu zungtang yoli” dep atash teklipini bergen. Xu'ang wénbining bu teklipidin, uning ilim sahesidiki bir “Arxé'olog” emes, belki “Arxé'ologiye” ni özige yépincha qiliwalghan bir siyasiy bédik ikenlikini؛ yeni kélip arxé'ologiye kespini siyasetning qoltuqida élip baridighan bir kishi ikenlikini körüwélish tes emes. Mundaqche éytqanda, “Arxé'ologiye” ilmining tonigha oriniwalghan xu'ang wénbing menching sulalisining sherqiy türkistanni ikkinchi qétim istila qilghan we atalmish “Shinjang ölkisi” qurush teklipini bergen qanxor zo zungtangni xitayning “Milliy qehrimani” qilip tiklep chiqish layihesini otturigha qoyghan tunji xitay alimi bolghanliqida héchqandaq shübhe yoq!

Nahayiti éniqki, xu'ang wénbi téngi-tektidin éytqanda resmiy terbiyelen'gen bir kespiy arxé'olog emes idi. Bu heqiqetni elwette uning özimu biletti. Shunga u köp xil iqtidar telep qilidighan bu kesipning ichidin özige mas kélidighan bir yochuq tépishqa urun'ghan. Xitay tilidin bashqa héchqandaq qedimki til-yéziqlarni yaki Uyghur diyarigha munasiwetlik birer tilnimu bilmigen xu'ang wénbi arxé'ologiye sahesidin shundaq bir gheyriy yol tépishqa mejbur bolghan. Shuning bilen u özining Uyghur diyarida élip barghan atalmish “Arxé'ologiyelik tekshürüsh” seperliride peqetla xitay tili we xitay tarixi bilen munasiwetlik buyumlarghila alahide étibar bergen. U bayqighan her bir asare-etiqini, qazghan yaki ziyaret qilghan her bir tarixiy orunni peqetla xitay tarixi bilen baghlashqa urun'ghan. Xitay arxé'ologliri hazirgha qeder Uyghur diyaridiki éniq bir yerni körsitip turup, bu yer eyni waqittiki “Gherbiy diyar tutuq mehkimisi” idi dep körsitelmigen bolsimu, emma xu'ang wénbi Uyghur diyaridiki qizil topiliq bir igizlikni körsitip, uni xitayning “Tutuq hirawul mehkimisi” dewalghan, shundaqla nurghun yerlerni “Jang chyen ötken yer” dep jöylügen.

U, Uyghur diyaridiki bezi yerlerdin xitayche xet oyulghan tengge pullarni tépiwalghinida, u yerning Uyghurche esli ismining ornigha xitayche isim qoymaqchi bolghan. Uning qarasheherdiki Uyghur uzunqomush xarabisige we maralbéshidiki tumshuq xarabiliqigha “Tangwangchéng” (“Tang xanidanliqi sheherchisi”) dégen xitayche isimlarni qoyushimu del shu siyasiy meqsettin bolghan.

19-Esirning axiri we 20-esirning bashlirida Uyghur diyarigha kelgen chet ellik seyyahlar özlirining arxé'ologiyelik ilmiy tekshürüshliri jeryanida toplighan asar'etiqilerni öz döletlirige élip ketkenliki üchün, xitaylarning ularni “Oghri”, “Qaraqchi”, “Bulangchi” dep haqaretlen'genlikini bilimiz. Undaqta, nechche on minglighan qimmetlik buyumlarni ichki xitaygha élip kétip ularning menggülük yoqilishigha sewebchi bolghan xu'ang wénbini néme dep atash kérek? shu yoqitilishta xu'ang wénbining héchqandaq mes'uliyiti yoqmu? chet elge élip kétilgen shu buyumlarning tetqiqati peqet Uyghur diyarining yaki Uyghurlarningla emes, belki pütün dunya medeniyet tetqiqatigha qandaq hessilerni qoshuwatqanliqi, ottura asiya tarixini qandaq deliller bilen teminligenliki we teminlewatqanliqigha shahit bolghan ilim dunyasi, xu'ang wénbi yoqatqan qimmetlik qol yazmilar bilen asar'etiqilerning hésabini kimdin alidu? xu'ang wénbining peqet Uyghurlarghila emes, belki yene Uyghur diyarining qedimki medeniyet tarixigha alaqide küsen, toxar we soghdi qatarliq qedimiy milletlerning medeniyet xezinilirige salghan teswirligüsiz ziyinini, “Oghri”, “Qaraqchi” yaki “Bulangchi” dep haqaretlewatqan yawropaliq ékispéditsiyechilerning ish-izliri bilen sélishturush esla mumkin emes. Eger siwén hédin bolsun yaki albért fon lékok bolsun, yawropaliq ékispéditsiyechiler “Bulangchi” déyilidighan bolsa, u chaghda xu'ang wénbigha muwapiq kélidighan isim tapqilimu bolmaydu.

Xitay hökümitining nöwette xu'ang wénbi kötürüp chiqip, uni “Shinjang arxé'ologiyesidiki 1-nomurluq shexs” dep kökke kötürüshini, uning eyni waqitta arxé'ologiyeni yépincha qilip turup, Uyghur diyarini xitayning ebediy bir parchisigha aylandurush üchün xitay hökümitige bergen siyasiy teklipliridin ayrip qarighili bolmaydu, elwette.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.