Худсон сөһбити: “хитай иқтисадий киризисқа йүзлинәмду?”

Хитай иқтисади һәққидә сөз болғанда кишиләрниң ядиға 1978-йили хитай рәһбири дең шявпиңниң башламчилиқида иҗра қилинишқа башлиған бир қатар йеңи иқтисадий сиясәтләр түпәйлидин хитайда тәдриҗи һалда иқтисадий җуғланминиң пәйда болушқа башлиғанлиқидәк омумий мәнзирә келиду. Әмма вашингтон шәһридики “худсон ақиллар мәркизи” ниң тәтқиқатчиси, иқтисадшунас томас дустербергниң “хитай сәддичинидики иқтисадий дәзләр” намлиқ доклатида алмаштуруш содисидин пайда елишни асас қилған хитай иқтисадиниң қисқа вә узун мәзгилллик мәвҗутлуқи дуч келиватқан бир қатар мәсилиләр пакитлар асасида шәрһиләнгән. Йеқинда худсун иниститутида өткүзүлгән хитай иқтисадиниң нөвәттики әһвали һәмдә униң кәлгүси тәрәққияти һәққидики муһакимә йиғини мушу доклатни чөридигән һалда давам қилди.

Муһакимә йиғинида худсун институтиниң тәтқиқатчиси надия шадлов ханим алди билән сөз елип, хитай иқтисадиниң омумий әһвали һәққидә тохталди. Болупму ши җинпиң һакимийәтни қолға алғандин буянқи иқтисадий саһәдики мутләқ контроллуқ вә узун мәзгиллик иқтисадий қурулма саһәсидики даир бир қатар мәсилиләр, болупму нопус нисбитидики яшанғанлар саниниң ешип меңиши һәмдә иқтисадни алға силҗитқучи иҗадчанлиқниң омумийүзлүк кәмчил болуши қатарлиқ амилларниң әмилийәттә дәл хитай иқтисадини бөһранға башлаватқанлиқи қатарлиқ бирнәччә ғол мәсилиләрни тәкитләп өтти. Андин кейин бу һәқтики реаллиқ тоғрисида сөз қилишни мутәхәсиссләргә һавалә қилди.

Көзгә көрүнгән иқтисадшунас, станфорд университетиниң сабиқ дотсенти том дустерберг шу қатарда сөз елип, хитай иқтисадидики бирнәччә һалқилиқ амиллар һәққидә тохталди. Униң қаришичә, нөвәттә хитай иқтисади саһәсиниң ши җинпиң контроллуқидики хитай компартийәсиниң бир қоллуқ назаритидә болуши хитайдики иқтисадий киризисниң мәнбәси икән. Биринчидин, нәччә он йиллап давам қилған “пиланлиқ туғут” сиясити хитай нопусини үнүмлүк контрол қилиш билән биргә нопус саһәсидики бирқатар әҗәллик мәсилиләрни шәкилләндүргән. Болупму яшанғанлар саниниң көпийиши кәлгүси кәлгүси 15 йилда аз дегәндиму 15 пирсәнт ашидикән, шуниңға мас һалда хизмәт йешидикиләрниң саниму 15 пирсәнт кемийидикән. Мушу сүрәт бойичә маңғанда, 2050-йилиға барғанда аз дегәндиму 500 милйон хитай нопуси 60 яшниң үстидики кишиләргә айлинидиған болуп, дөләтниң маддий җәһәттин ярдәм беришигә муһтаҗ болидикән. Иккинчидин, хитайдики иҗтимаий параванлиқ вә тиббий күтүнүш системиси ғәрп дунясиға селиштурғанда асасий җәһәттин тәрәққий қилмиған һаләттә болғанлиқи үчүн, бу хил реаллиқ нөвәттә милйонларчә инсанни кәлгүсиниң ғемини қилиш йүзисидин тапқан пулини хәҗлимәстин йиғип қоюшқа үндимәктә икән. Бу болса ши җинпиң тәкитләватқан “өз-өзини қамдаш шәклидики истемалчиларни нишан қилиш” иқтисадий әндизисигә еғир хирисларни пәйда қилмақта икән. Үчинчидин, хитайдики иқтисадий кирим саһәсидә мәвҗут болуватқан еғир тәңсизлик нөвәттә барғансери зораймақта икән. Болупму йеза-қишлақлар билән шәһәрләрниң пәрқи бәкму зор болмақта икән. Нөвәттә бу хил тәңсизлик маарип вә ишқа орунлишиш саһәсигә, шуниңдәк җинсий пәрқ вә хитай болмиған милләтләрни кәмситишкә кеңәймәктә икән. Бу хилдики тәңсизликниң ешип меңиши омумий җәһәттин бир ортақ наразилиққа земин һазирлимақта икән.

Том дустербергниң қаришичә, бу үч хил амилдин башқа йәнә қошумчә орундики икки хил “йетишсизлик” нөвәттә хитай иқтисадиниң пейини сирқиратмақта икән. Бири, хитайниң ишләпчиқиришни асас қилған иқтисади өткән нәччә он йил мабәйнидә һава, су вә тупрақни еғир дәриҗидә булғиған болуп, йеза-игилик дөлити болған хитай үчүн әҗәллик аҗизлиқларни пәйда қилмақта икән. Иккинчиси, хитайда нөвәттә хам әшя мәнбәсиниң қуруп кетиши барғансери ашкара болмақта икән. Болупму ашлиқ, енергийә вә минерал маддиларниң кәмчиллики хитайниң санаәт системисини хоритип қоймақта икән. Хитай һөкүмити бу җәһәттики йетишсизликни “бир бәлвағ бир йол” қурулуши арқилиқ толдуруп кетишкә урунған болсиму, әмма нөвәттә бу қурулуш маһийәттә дуняниң хитай билән болған арилиқини барғансери зорайтип маңмақта икән. Техиму муһими, ши җинпиңниң өткән он йил мабәйнидә барғансери юқури пәллигә чиққан һакиммутләқлиқи хитайниң иқтисадий саһәсидики иҗадийлиқ йүзлинишини түп йилтизидин қурутивәткән. Болупму ши җинпиң оттуриға қойған “һәммигә компартийә рәһбәрлик қилиш” дегән алий йолйоруқ бойичә, хитайдики һәрқандақ ширкәт-карханилар нөвәттә иқтисадий җәһәттики йүксилишкә әмәс, әксичә ширкәт рәһбәрлик қатлимида компартийә әмәлдарлириниң нисбитини ашурушқа зеһен қоймақта икән. Хитай иқтисади саһәсидики “көпүк” дәп атиливатқан өй-мүлүк содиси нөвәттә америка вә явропадики сәвийәдин нәччә һәссә еғир һалда “көпүкниң йерилиши” ни баштин кәчүрмәктә икән. Дуня миқясида омумлишиватқан рәқәмлик (дигитал) ишләпчиқириш саһәси ши җинпиңниң рәһбәрлик әндизиси билән сиғишалмиғанлиқтин хитайда зор чәклимигә учримақта икән. Мушу бир қатар сәвәбләр түпәйлидин нөвәттә хитай иқтисади миллий ишләпчиқириш омуми қиммити (GDP) ни бир сом (йүән) ашуруш үчүн йәттә сомдин тоққуз сомғичә сәрп қилидиған һалға чүшүп қалған. Бу һал болса 1990-йиллири бир сомдин икки сомғичә болған икән.

Бу қетимқи сөһбәтниң йәнә бир иштиракчиси “сарғуч хитайчә китаблар” ақиллар мәркизиниң қурғучилиридин бири, иқтисадшунас лиләнд миллер иди. У өзиниң том дустербергниң пикригә асасий җәһәттин қошулидиғанлиқини билдүрүш билән биргә хитай иқтисадиниң нөвәттики омумий сәвийисини әң юқури пәллидин төвәнләшкә йүзлиниш, дәп тәрипләшкә болидиғанлиқини, өткән 20 йилда хитай иқтисади растинла сан җәһәттә ашқан болсиму, шуниңға мас һалда ғайәт зор сиясий, иҗтимаий вә иқтисадий зәипликкә земин һазирлиғанлиқини сөзләп өтти. Әмма униң қаришичә, бу бир қатар мәнфий амиллар хитай иқтисадини киризисқа йүзләндүрүши пүтүнләй мүмкин болсиму әмма хитай иқтисадини кәскинлик билән һалак қиливетиш дәриҗисидә әмәс икән. Чүнки хитайниң өзи йеза игилик дөлити болуп, сода иқтисади билән мәвҗут болидиған америка яки явропаға охшимайдикән. Шуңа иқтисадий киризисниң һәрқандақ ипадиси көрүлгәндә хитай буни “хитайчә алаһидилик” бойичә ямап кетиверидикән. Бу нуқтидин алғанда бундин кейинки америка-хитай мунасивитидә америка һөкүмити мушу амилларни нәзәргә алған һалда өз сияситини тәңшиши лазим икән.

Мәлум болушичә, хитай рәһбири ши җинпиң өткән йиллардин буян “өз күчигә тайинип иш көрүш” дегән мәзмундики кона “инқилабий шоар” ни көп қетим тәкрарлиған болуп, бәзиләр буни хитай компартийәси мәркизий комитетиниң бундин кейинки иқтисад саһәсигә йоллиған омумий характерлик учури, дәп қаримақта икән. Шундақла хитай иқтисадиниң бундин кейинки тәрәққият әһвали һәққидә нөвәттә көплигән муһакимә пикирлири оттуриға чиқмақта икән.