Kishilik hoquq pa'aliyetchiliri: “Kanada hökümiti kanada puqrasi hüseyin jélilni qachan qayturup kélidu?”

Xu'awéy shirkiti xojayinining qizi méng wenjo xitaygha qayturup bérilgendin kéyin, xitay terepmu ikki neper kanada puqrasini qoyup bergen idi. Biraq kanada puqrasi bolghan hüseyin jélil bolsa hélihem xitay türmiside tutup turulmaqta. Kishilik hoquq pa'aliyetchiliri hüseyin jélil kanadagha qayturulmighuche, tentene qilishqa bolmaydighanliqini bildürüshti.

Xu'awéy shérkiti xojayinining qizi méng wénju xitaygha qayturup bérilgendin kéyin, xitayda qolgha élin'ghan ikki neper kanada puqrasi maykol kowrig we maykél spaworning kanadagha qayturup kélinishi kanadaliqlarni xursen qilghan bolsimu, emma hélihem xitay türmiside yétiwatqan kanada puqrasi hüseyin jélil heqqidiki munazirilernimu yenimu kücheytti. Nurghun közetküchiler, bu nöwet kanadaning hüseyin jélilnimu qayturup kélelmigenlikini tenqid qilghan.

Kanadaning “Yer shari we pochta” gézitining 27-séntebirdiki xewirige qarighanda, bu mesilide hökümetke lobichiliq qilghan konsérwatip parlamént ezasi garnét génuyis mundaq dégen: “Hüseyin jélil xitayda on nechche yildin buyan mejburiy tutup turuluwatidu. Biz kanada hökümitini uni qayturup kélishni eng muhim mesile qatarigha qoyushqa izchil halda chaqirip kelduq. Emma bu nöwet kanada hökümitining hüseyin jélil mesilisni xitay da'irilirigha oxshash derijide yaki oxshash sewiyide otturigha qoymighanliqi we baydén hökümitigimu démigenliki körünüp turmaqta,” dégen.

Kanadadiki “Rawol wallénbérg kishilik hoquq merkizi” ning qanun meslihetchisi yonah daymond ependi radiyomizgha qilghan sözide, kanada puqrasi hüseyin jélil qayturup kélinmigüche, tentene qilishqa bolmaydu, dédi: “Kanada hökümiti hüseyin jélil mesilisini özining tashqiy siyasitining merkizi qilishi kérek idi, chünki umu barawer hoquqlargha ige kanada puqrasi. Uning xitayda mejburiy tutup qélin'ghan waqtimu intayin uzun. Kanada hökümiti hüseyin jélil mesilisini eng muhim orun'gha qoyushi kérek we biz hüseyin jélil qatarliq barliq kanada puqraliri qayturup kélinmigüche, tentene qilmasliqimiz kérek.”

Hüseyin jélilning mesilisi kanadadiki axbaratlarda we ijtima'iy taratqulardimu ghulghula peyda qilghan bolup, “Yer shari we pochta” gézitimu herxil sewebler bilen hélihem xitayda tutup turuluwatqan kanada puqraliri heqqide ishligen xewiride hüseyin jélil mesilisini birinchi orun'gha qoyghan. Kanadadiki “Uyghur heq-hoquqlirini qoghdash qurulushi” ning diréktori memet toxti ependining bildürüshiche, kanada hökümiti xelq arisida “Hüseyin jélilge musulman bolghanliqtin hökümet uninggha perqliq mu'amile qiliwatidu” dégendek tenqidlergimu duch kelgen iken. Memet toxti sözide “Hazir hökümet üstidiki bésim yenimu kücheydi,” dédi.

Hüseyin jélil 2001-yil b d t teripidin étirap qilin'ghan musapirlar qatarida kanadagha kelgen bolup, 2005-yil kanada puqraliqigha ötken. Shu yili u ayalini élip özbékistandiki tughqanlirini yoqlighili barghanda, özbékistan da'iriliri teripidin tutqun qilinip, xitaygha tapshurup bérilgen؛ xitay da'iriliri uning kanada puqraliqini étirap qilmighan idi. Hüseyin jélilning ayali kamile xanim “Yer shari we pochta” gézitige qilghan sözide, Uyghur élida lagérlar yolgha qoyulghandin buyan uruq-tughqanliri bilenmu alaqilishish imkani qalmighanliqi, shunga yoldishining ehwali heqqide héchqandaq uchurgha érishelmeywatqanliqini éytqan. U shundaqla kanada hökümitini yoldishining mesiliside yenimu köp heriket qilishqa chaqirghan.

Memet toxti ependining bildürüshiche, ular bügün, yeni 28-séntebir küni kanadada ziyarette boluwatqan dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa bilen birlikte kanada tashqiy ishlar minsitiri mark garnu ependining meslihetchisi bilen körüshüp, hüseyin jélil mesilisini otturigha qoyghan. U kanada hökümitining özimu bar bolghan uchrishishlarda dawamliq türde hüseyin jélil mesilisini otturigha qoyghanliqini, bundin kéyin bu mesilini yenimu küchlük rewishte xitay terepke otturigha qoyidighanliqini bildürgen.

“Rawol wallénbérg kishilik hoquq merkizi” ning qanun meslihetchisi yonah daymond kanada hökümitini hüseyin jélil heqqidiki wediside turushqa chaqirghan: “Kanada parlaméntining kishilik hoquq tarmaq komitéti kanada hökümitige barliq wastilerni qollinip turup, hüseyin jélilni qayturup kélish, hüseyin jélil mesiliside alahide elchi teyinlesh we mexsus hüseyin jélilning erkinlikke chiqirish üchün xizmet qilidighan bir ishxana qurushni teklip qilghan. Yéqinda hökümet bu tekliplerni qobul qilghan idi. Ular bu mesilide elchi teyinleydighanliqinimu élan qilghan. Shunga biz hökümetni özining bu wediside turushqa chaqirimiz. Hüseyin jélil xitayning siyasiy teqiblishi sewebidin kanadada panahlan'ghan, uning xitayda xeterge uchraydighanliqini bilgenlikimiz üchün kanadagha qobul qilghan. Shunga kanadaning uni qutquzush mejburiyiti bar.”

Yonah daymond sözide yene hüseyin jélilning qanunsiz tutqun qilinishi barliq kanadaliqlargha qilin'ghan tehdit, dédi. U: “Hüseyin jélil kanadada Uyghurlarning hoquqi üchün pa'aliyet qilghanliqi seweblik özbékistanda tutun qilindi. Uning qanunsiz tutqun qilinishi, barliq kanadaliqlarning pikir erkinliki we asasiy hoquqlirining tehdit astida ikenlikini körsitip béridu,” dep agahlandurdi.