Ziyaliylar sahesi: ikkinchi ilham toxti qeyerde? (1)

Yéqinda amérikidiki Uyghur insan heqliri qurulushining tor bétide gülnur osman imzasida “Ikkinchi ilham toxti qeyerde?” mawzuluq maqale élan qilindi.

Bu maqalide aptor xitaydiki aliy mektep oqutquchisi ilham toxtining qanunluq puqra bolush süpitide xitay asasiy qanunida belgilen'gen puqralarning söz we metbu'at erkinliki heqqidiki alaqidar maddilar boyiche öz burchini ada qilghanliqini, uning mewjut ijtima'iy mesililerni otturigha qoyushtin bashqa dölet hakimiyitige qarshi chiqqudek héchqandaq jismaniy herikette bolmighanliqini tekitleydu. Maqale aptorining qarishiche, bir yérim milyard nopusqa we ikki milyondin artuq muntizim armiyige, shundaqla dunya boyiche aldinqi qatarda kétiwatqan iqtisadi güllinishke sahib boluwatqan bir memliket ilham toxtidek bir puqraning aghzaki bayanliri tüpeylidin ömüchük torigha oxshash halak bolup ketmeydu. Belki, uningdiki mewjut mesililer hel qilinsa bu döletning kelgüsi üchün paydiliq bolidu. Aptorning bayanigha qarighanda, ilham toxti xitaydiki xata teshwiqatlar arqisida kélip chiqqan Uyghurlar heqqidiki selbiy ijtima'iy teswirni tügitish, shundaqla Uyghurlarning til we medeniyet bayliqini xitay puqralirigha tonushturush meqsitide “Uyghurbiz” torbétini qurup chiqqan we shu arqiliq jem'iyette heqiqiy menidiki inaqliq berpa qilishqa öz hessisini qoshmaqchi bolghan. Halbuki, uning bu xil tirishchanliqi eksiche “Milletler arisigha öchmenlik uruqi térish” jinayitige aylinip qalghan.

Maqalide ilham toxtigha yüklen'gen eng chong jinayetning uning Uyghurlarning musteqilliqini teshwiq qilghanliqi ikenlikini, emeliyette bolsa ilham toxtining hazirqi mewjut siyasiy tüzüm özgermigen ehwalda Uyghurlarning xitaylardin qutulup musteqil bolush shara'itining yoqluqini közde tutup, xongkongdikidek yüksek aptonomiyini telep qilghanliqi bayan qilinidu. Shundaqla döletning parchilinishini terghib qilmighan bir ziyaliyning “Yémigen mantining pulini töleptu” dégen sheklide, muddetsiz qamaq jazasigha buyrulghanliqi eskertilidu. Maqale aptorining qarishiche, héchqandaq iqtisadiy jinayet ötküzmigen ilham toxtining pütün mal-mülkini musadire qilish pütünley qanunsizliq, shundaqla bu uning a'ile tawabi'atlirini qesten qiynashtin bashqa nerse emes؛ uninggha xitay miqyasida héchqandaq bir siyasiy öktichige bérilip baqmighan muddetsiz qamaq jazasi bérishni bolsa, aptor xitay kompartiyesining Uyghur xelqige ularning tinchliq sheklidiki, shundaqla xitayning qanun sistémisigha tayan'ghan haldiki herqandaq kürishining mushundaq aqiwet bilen axirlishidighanliqi heqqide bergen agahlandurushi, dep chüshinishke bolidighanliqini éytidu.

Uyghur diyaridiki ziyaliylarning mejburiyetliri heqqide Uyghur éli ichi-sirtida maqaliler yézilghan we muhakimiler uyushturulghan bolsimu, amérikidiki Uyghur ziyaliylirining hemmidin bek köngül bölidighini emdi kimning ilham toxtining ornigha chiqip, dawamliq halda Uyghurlarning awazini béyjinggha anglitishi boldi. Halbuki, bizning bir qisim ziyaliylarni ziyaret qilishimiz arqiliq, xitaydek qanun-tüzüm hakimiyet yürgüzgüchi hakimiyetning oyunchuqigha aylinip qalghan bir diktatoriliq tüzümidiki dölette emdi buning mümkinchilikining bekmu kichikliki heqqide tesewwurlar otturigha qoyuldi. Bu heqte amérikidiki “Xitay puqralar küchi teshkilati” ning re'isi, xarward uniwérsitétining siyasiy iqtisad penliri doktori yang jyenli ilham toxtining xitay qanunigha héchqandaq xilapliq qilmighan ehwalda xitaydiki héchqandaq bir siyasiy öktichige bérilip baqmighan muddetsiz qamaq jazasigha duchar bolghanliqi we buning sewebliri heqqide öz pikrini otturigha qoydi.

Uning qarishiche, ilham toxti heqiqetni éytqanliqi üchün muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan bolsimu, ikkinchi ilham toxtining chiqish éhtimalliqi yenila mewjut. Emma buningda ehwal ilgirikidinmu qiyin bolushi mumkin. Xitaydiki héchqandaq bir öktichi shexske bérilmigen muddetsiz qamaq jazasining ilham toxtidek bir ziyaliygha bérilishi melum siyasiy arqa körünüshke ige. Chünki xitay hökümiti dunyagha Uyghurlarni térrorchi dep teshwiq qiliwatqan ehwalda ilham toxtidek bir ottura yol serkisining peyda bolushi xitay hökümitini xelq'arada yalghanchi qilip qoyidu. Özlirini bu xil qiyin ehwaldin xalas qilish üchün xitay hökümiti ilham toxtining guruh uyushturup, döletni parchilash herikiti bilen shughullan'ghanliqini, shundaqla Uyghur élidiki qarshiliq heriketlerni aqlighanliqini uning wasitilik térrorloq jinayetliri qilip békitken. Mushundaq qilish arqiliq xitay kompartiyisi Uyghurlarni dawamliq halda zorluq küchke tayinishqa mejbur qilalaydu. Doktor yang jyenlining qarishiche, ilham toxti qamaqqa élin'ghandin kéyin Uyghurlarning zorluq küchke tayanmighan halda tinch shekilde qarshiliq körsitish shara'iti tolimu cheklik bolup qélishi mumkin. Emma ehwal mushundaq bolsimu Uyghurlar yenila tinchliq shekildiki küreshni toxtitip qoymasliqi lazim. Nawada Uyghurlar ilham toxtining aqiwitige qarapla zorluq küch ishlitishke burulup ketse xitay kompartiyesining qiltiqigha chüshüp kétishi mumkin, shundaqla xelq'araning qollishi we yardimidinmu ayrilip qélishi mumkin... Doktor yang jyenli yene Uyghur élida tinchliq shekildiki küreshning qiyin'gha chüshüshi mumkinlikini, emma chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri öz awazini téximu zoraytip, Uyghurlarning heqqaniy telep-arzulirini, Uyghurlarning tarixi, medeniyiti, dini étiqadi we ularning hazirqi halitini, shundaqla Uyghurlarning yürek sadasini öz shara'itining yar bérishiche dunyagha anglitishi lazimliqini tekitleydu. Uningche mushundaq bolghanda, Uyghurlarning xitay kompartiyisi teswirligendek térrorchilar emes, belki tinchliqni söygüchi xelq ikenlikini dunyagha chüshendürgili bolidu.