Ziyaliylar sahesi: ikkinchi ilham toxti qeyerde? (2)

Ilham toxti ependi xitaydiki öktichi zatlar bilen bille

Indi'ana uniwérsitéti merkiziy yawro-asiya tetqiqat fakultétining sabiq mudiri, tibetshunasliq we xitayshunasliq saheside xelq'aragha tonulghan proféssor élliyot spérling (Elliot Sperlingng) özining ilham toxti bilen yillarche dawamlashqan dostluqi arqiliq uni birqeder yaxshi chüshen'gen chet'el alimlirining biri. Uning pikriche, xitay hakimiyiti we xitay kompartiyisining öz siyasetliridiki xataliqlar, shundaqla xitay tewelikidiki Uyghurlarning hakimiyettin narazi bolushidiki sewebler heqqide oylinish ornigha ilham toxtigha bir qatar jinayetlerni artip, muddetsiz qamaqqa alghanliqi emeliyette ilham toxtini qurbanliq qoy qilishtin bashqa nerse emes. U mundaq dédi: “Ilham toxtini qolgha élip muddetsiz qamaqqa höküm qilish Uyghurlar diyaridiki weziyetning yaxshilinishigha, shundaqla mewjut ijtima'iy naraziliqning peskoygha chüshüshige tesir qilip kétishi natayin. Bu sewebtin naraziliqlar, hetta ilham toxti shexsen héchqachan teshebbus qilip baqmighan bezi zorluq küch sheklidiki qarshiliq heriketliri yüz bérishi mumkin. Eger bu xildiki zorluq küch ishlitish weqeliri rastinila yüz berse buninggha türmidiki ilham toxti emes, belki xitay kommunistlirining hazir ijra qiliniwatqan milliy siyasetliri jawabkar bolushi kérek.”

Uyghurlarning ilham toxtigha oxshash tinch shekildiki qarshiliq körsitishtin zorluq küch arqiliq qarshiliq körsitishke burulup kétishi we buning tesiri heqqide proféssor spérling öz qarashlirini bayan qilip ötti: “Bu xil ehwalda zorluq herikiti bashqa bir xil zorluqni keltürüp chiqiridu, tashqi jehette bolsa bashqilarda selbiy chüshenche peyda qilip qoyidu, shundaqla ilham toxti bashlap bergen tinchliq shekildiki küreshni toxtitip qoyushi mumkin, yene bir jehettin bu xildiki zorluq herikitining hazirqi ehwalda birer mahiyetlik özgirishni peyda qilish éhtimalliqimu yoq؛ axirida bu xil qarshiliq heriketliri xitay dölitining Uyghurlarni térrorchi yaki esebiy islam küchliri, dep teswirlishige bahane bolup bérishi mumkin.

Ilham toxtining 25-öktebirdiki tughulghan künining türmide ötkenlikige qarita proféssor spérling uning kéler yilqi tughulghan künidin burun hörlükke chiqqanliqini körüshni arzu qilidighanliqini we buninggha tilekdashliq bildüridighanliqini, shundaqla ilham toxtining türme sirtida sansizlighan qollighuchiliri barliqini untumasliqini éytip ötti.

Diqqet qilishqa erziydighini, Uyghur ziyaliylirining ilham toxti yoluqqan bextsizlik heqqide oylighanliri xelq'aragha tonulghan Uyghur siyasiy pa'aliyetchi, 1989-yilidiki xitay oqughuchilar herikitining rehberliridin biri örkesh döletning 2014-yili teywendiki 49-qanal téléwiziyisining riyasetchisige éytqanlirigha oxshap kétidu. U shu chaghda “Kunming weqesi” ning térrorluq xaraktérini alghanliqini étirap qilidighanliqini, emma hazirqi mewjut milliy siyaset we qattiq qolluq bashqurush endizisi hakimiyettin qattiq ümidsizlen'gen Uyghurlarni mushundaq bir esebiy yolgha méngishqa mejburlawatqanliqini éytqanidi. Uning qarishiche, siyasiy, iqtisadi we medeniyet jehette ikkinchi derijilik puqragha aylinip qalghan bir milletke hemmidin bekrek lazim bolidighini barawerliktur. Emma bu xitay kompartiyisi hemmidin bekrek Uyghurlargha bérishni xalimaydighan nerse bolup, barawerlikke érishelmigen Uyghurlarning bashqa héchnersige ége bolushi mumkin emes.

Özining herqandaq shekildiki zorawanliq we térrorluq heriketlirige qarshi ikenlikini qayta-qayta tekitligen örkesh “5-Iyul weqesi” din kéyin Uyghurlardiki hökümetning adilliqigha bolghan ishench we özlirining kelgüsige bolghan ümid üzül-késil bitchit bolghan ehwalda, Uyghurlarning zorawanliq sheklini alghan heriketler arqiliq öz awazini dunyagha anglitishtin bashqa ilajining yoqluqini tekitlidi. Yene kélip bu, Uyghurlarning hazirqi ehwalda qolidin kélidighan birdin bir chare iken. Uning bu bayanliri kishilerge ilham toxtining “Xelqni qaqshatqan bundaq hökümetni aghduruwétish lazim” dégen sözlirini eslitidu.