Ilham toxtini qayta chüshinish: “Ilham toxti Uyghur mesilisini xitay qanuni ichide hel qilish yolini tutqan” emes!

Amistérdamdin obzorchimiz asiye Uyghur teyyarlidi
2024.09.26
ilham-toxti-ilham-tohti-karton.jpg Xitay hökümitining muddetsiz qamaq jazasi mudditini ötewatqan Uyghur ziyaliysi ilham toxtighan atap ishlen'gen karton. 2024-Yili yanwar.
Yettesu

 (Ilham toxtining muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanliqining 10 yilliqigha béghishlap)

Buningdin on yil burun, yeni 2014-yili 9-ayning 23-küni ürümchi ottura sot mehkimiside mexsus sot échilip, Uyghurlarning qanuniy heq-hoquqlirini telep qilghan Uyghur ziyaliysi, Uyghur iqtisadshunasi, piroféssor ilham toxti “Döletni parchilash” jinayiti bilen eyiblinip, muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghanidi. Ilham toxtining ömürlük qamaq jazasigha höküm qilinishi Uyghurlar we xelq'ara jem'iyette zor ghulghula peyda qildi. Ilham toxti taki bügün'giche xelq'ara jama'et we Uyghurlar teripidin “Uyghurlarning kishilik hoquqi üchün küresh qilghuchi” dep qarilip keldi. Emma xitay uni kishilik hoquq telep qilghanliqi üchün emes, belki “Döletni parchilash jinayiti bilen ömürlük qamaq jazasigha höküm qilghan” idi. Démek, kishilerning ilham toxti heqqidiki chüshinishi bilen xitay hökümitining ilham toxti heqqidiki hökümi arisida mu'eyyen perqning barliqi ashkara. Buning sewebi zadi néme?

Siyaset yaki siyasiy mesililer xuddi bir qurashturma (puzzel) oyunigha oxshaydu. Bezi kishiler bu qurashturmini tézla qurashturup, uning zadi néme ikenlikini asanla bilelishi mumkin. Emma yene bezi kishilerning bu qurashturmini qurashturushi üchün mu'eyyen jeryan kétidighanliqi muqerrer. Qurashturmini toghra usulda qurashturup chiqish üchün qurashturma parchilirini bir az közitish we chüshinishke toghra kélidu. Eger undaq qilmighanda, qurashturmidiki “Heqiqiy menzire” ni tépish asan'gha chüshmeydu.

Derweqe, ilham toxtining muddetsiz qamaq jazasigha uchrishi bir siyasiy mesile. Bolupmu uning “Döletni parchilash jinayiti” bilen qarilinishi mahiyette Uyghur milliti bilen xitay hakimiyitini qarimu qarshi nuqtigha élip kelgen zor siyasiy mesile! démek, xelq'ara jem'iyet we Uyghurlar ilham toxti mesilisini “Kishilik hoquq mesilisi” dep qarighan bolsimu, emma xitay buni “Siyasiy mesile” dep qarap, siyasiy mesile süpitide jazalighan. Ammibab til bilen éytqanda, xitayning neziride ilham toxti bolsa bir Uyghur musteqilchisi, emma Uyghurlarning neziride bolsa ilham toxti “Xitayning qanuniy ichide yashash yolini teshebbus qilidighan bir aptonomiyechi!”

Undaqta néme üchün xitay ilham toxtini “Uyghur musteqilchisi” dep eyiblidi?

Nawada biz ilham toxtining hayatigha we uning ilmiy emgeklirige nezirimizni aghduridighan bolsaq, tesewwurimizdin bashqiche bir ilham toxtini körüshimiz we ilham toxtigha bolghan xata qarashlirimizdin xijilliq hés qilishimiz tebi'iy. Bu sewebtin aldi bilen ilham toxtining hayati bilen tonushup chiqishimiz zörür.

Ilham toxti 1991-yili aliy mektepni püttürgendin kéyin, xitayning merkiziy milletler instituti (hazirqi merkiziy milletler uniwérsitéti) gha xizmetke chüshidu. 1994-Merkiziy milletler uniwérsitéti iqtisad institutining tereqqiyat iqtisadiy kespide chet'el iqtisadshunasliqi we shinjang iqtisad ma'aripigha da'ir bilimlerni ögen'gen. 1996-Yili öz xirajiti bilen koréyege oqushqa chiqqan. 2001-Yili xitay bilen pakistan arisidiki medeniyet almashturush türige qatniship, pakistanda “Shinjangning chégra bixeterlik muhiti we iqtisadiy tereqqiyati” üstide tetqiqat élip barghan. 2003-Yili u merkiziy milletler uniwérsitéti iqtisadshunasliq institutida “Xelq'ara soda ishliri” , “Xelq'ara pul-mu'amile we tereqqiyat” , “Shinjangning nopusi, bayliq menbesi we muhitini dawamliq tereqqiy qildurush istratégiyesi tetqiqati” , “Ottura asiya siyasiti, iqtisadi jem'iyiti we medeniyiti” qatarliq derslerni bergen. 1994-Yilining aldi-keynide ilham toxti xitayning “Nur géziti”, “Iqtisadiy analiz géziti”, “Gherbiy rayon tereqqiyat géziti” qatarliq uchur wasitiliride Uyghur mesilisige munasiwetlik maqalilerni élan qilghan. Uning 20 parchidin artuq maqalisi xitayning “Merkiziy milletler uniwérsitéti mektep géziti” , “Milletler ma'aripi tetqiqati”, “Shinjang ijtima'iy penler munbiri”, “Milletler iqtisadi”, “Qeshqer pédagogika instituti mektep géziti” qatarliqlarda élan qilin'ghan. Ilham toxti 90-yillardila qeshqerde iqtisadiy tereqqiyat rayoni qurush qarishini otturigha qoyghan (bu pilan xitay teripidin 2010-yili 5-ayda échilghan tunji qétimliq merkezning shinjang xizmet yighinida resmiy qarar qilin'ghan).

Ilham-Toxti-Deriste.jpg

Ilham toxti xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetliridiki xataliqlarni 90-yillardin bashlapla otturigha qoyushqa bashlighan. Misalgha alsaq, ilham toxtining 1995-yili merkiziy milletler uniwérsitéti gézitide élan qilghan “Uyghur jem'iyitining iqtisadiy tereqqiyati heqqide tetqiqat” we “Uyghurlarning nopus sapasigha tesir körsitiwatqan ma'arip we iqtisadiy amillar” qatarliq ilmiy doklatliri buning tipik misalliridin béridu. Ilham toxti mezkur doklatlirida Uyghurlarning iqtisadiy jehettiki chékinishi, namratliq, nopus sapasining töwen bolushi, ma'aripta arqida qélishi qatarliq amillarning xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasetliri seweblik kélip chiqqanliqini éniq sanliq melumat we deliller bilen yorutqan. Derweqe, 1999-yillardin bashlap ilham toxtining Uyghur aptonom rayonluq hökümet rehberliri we yerlik siyasetlerni tenqid qilghan ilmiy eserliri omumyüzlük chekleshke uchrighan. Hetta 1999-yilidin 2003-yilighiche bolghan bir qanche yilda ilham toxti xitay merkiziy milletler uniwérsitétidiki xizmitidin toxtitip qoyulghan. U Uyghurlar uchrighan heqsizliklerning xitay xelqi arisida éniq we toghra chüshinishke érishishi, jümlidin xitay hökümiti teripidin qesten we pilanliq shekilde obrazi xunükleshtürülgen Uyghurlarning eslide heqliq küresh qiliwatqan bir xelq ikenlikini otturigha élip chiqish üchün, 2005-yili “Uyghur biz” tor békitini qurup chiqqan.

Derweqe, Uyghur mesilisi we ottura asiya tetqiqati bilen shughullan'ghuchi bolush süpitide ilham toxtini Uyghurlar duch kelgen heqsizliklerning sewebliri üstide eng yaxshi melumatqa ige ijtihatliq tetqiqatchi, dep qarashqa bolidu. Shundaq bolghanliqi üchün ilham toxti xitayning Uyghurlargha qaratqan xata siyasetlirini dadilliq bilen tenqid qilalighan. Emma xitay bolsa buni “Musteqilliq xahishining ipadilinishi” dep qarighan.

Undaqta, u néme üchün Uyghurlarning aptonomiye heqlirining kapaletke ige qilinishi heqqidiki teklip doklatini xitay hökümitige sundi? ejeba ilham toxti xitayda qanunning héchqandaq qimmiti yoqluqini, xitay hökümitining qanun-tüzümlerge emel qilidighan, xitayning qanun bilen bashqurulidighan dölet emeslikini bilmesmidi?

Ilham toxtining “Uyghur biz” tor békitini Uyghurlarning obrazi gherezlik halda xunükleshtürülüwatqanliqini xelq'aragha ashkarilash, shuningdek Uyghurlarning heqiqiy ehwalini xitay ichi we xelq'arada biwasite otturigha chiqirish üchün qurghanliqi؛ Uyghurlarning ejdihaning emes, belki börining ewladi bolghanliqini tekitlishi؛ Uyghurlarning iqtisad, medeniyet we ma'ariptiki chékinishni xitay hökümiti keltürüp chiqarghanliqini otturigha qoyushi del xitayning adaletsiz, qanun'gha hörmet qilmaydighan, saxtipez bir dölet bolghanliqini bilidighanliqining ispati emesmu?

Eger ilham toxtining Uyghurlar duch kéliwatqan mesililer üstidiki ilmiy qarashlirigha estayidil mu'amile qilin'ghan bolsa, Uyghurlarning ikkinchi dunya urushidiki “Yehudiylar chong qirghinchiliqi” dek bir qirghinchiliqqa duch kélishi esla mumkin emes idi. Chünki xitayning Uyghurlarni tüp yiltizidin yoqitish pilani ilham toxti xizmetke chiqqan 90-yillardila alliburun yolgha qoyulghan bolghachqa, uning bu heqtiki ilmiy doklatliri xitayning pilanlirigha zor tosalghu peyda qilghan. Chünki Uyghurlarni irqiy qirghinchiliq arqiliq yoqitishta xuddi yehudiylar bashtin kechürgendek aldi bilen Uyghurlarning obrazini xunükleshtürüsh, yétim qaldurush we Uyghurlargha térrorluq qalpiqini kiydürüsh qatarliq deslepki basquch zörür bolghan. Halbuki ilham toxti bu basquchlarning bashlinishidin tartip taki u ömürlük qamaq jazasigha höküm qilin'ghuche, Uyghurlarni bu qanliq paji'edin qutuldurup qélish üchün qolidin kélishiche tirishqan. Yeni uning bundaq qilishi qandaqtur xitaydin Uyghurlarning aptonomiye heqlirini telep qilish üchün emes, belki Uyghurlarni xitayning omumyüzlük qirip tashlishidin, bu qirghinchiliqning “Térrorluq, esebiylik we bölgünchilikke qarshi turush herikiti” namida perdazlinip, xelq'ara jem'iyetning Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliqtin xewersiz qélishidin endishe qilghanliqidin bolghan dések héch xata bolmaydu. Yeni ilham toxtining Uyghurlar uchrighan heqsizlikler we xitayning Uyghur siyasiti üstidiki tetqiqatliri bir ilmiy tetqiqat, kishilik heq-hoquq mesilisi, hergizmu siyasiy mesile emes!

 Bu bir siyasiy mesile bolmighanliqi üchün, ilham toxtini xitaydin aptonomiye telep qilghan yaki xitayning qanunliri ichide Uyghur mesilisini hel qilishni pilan qilghan dep qarashning qilche asasiy yoq.

Démek, ilham toxti héchqachan “Aptonomiyechi”, xitay xelqi bilen Uyghur xelqi arisidiki “Köwrük” yaki xitay qanuni bilen Uyghur mesilisini hel qilish teshebbuschisi bolghan emes! uning birdinbir meqsiti Uyghurlarni xelq'ara térrorluqqa baghlashning xitay suyiqesti ikenliki, Uyghurlarning qarshiliq heriketlirining xelq'ara térrorluq heriketliri bilen qilche alaqisi bolmighan heqliq küreshler ikenlikini ispatlashtin bashqa nerse emes! ene shu seweblerdin Uyghur millitining mewjutluqi we kelgüsi üchün öz hayatini béghishlighan mushundaq bir zatni xitay hökümitining menggülük qamaqqa höküm qilghinigha on yil bolghandimu uning öz xelqi teripidin toghra tonulushqa érishelmesliki epsuslinarliq ish emesmu?

[Mezkur obzordiki köz qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.