Korona wirusini iran'gha Uyghur talipliri tarqatqanmu?

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2020.03.30
iran-xitay-virus-wuxen-virus.jpg Tébbiy xadimlar we qutquzush etritidikiler korona wirusida ölgen jesetni kötürüp kétiwatqan körünüsh. 2020-Yil 30-mart, téhran, iran.
AP

Xitay diniy basturushni kücheytiwatqan bir zamanda iranda shiye mezhipidin telim éliwatqan Uyghurlarning barliqi tilgha élinmaqta.

Xitay korona wirusini ünümlük tizginlep, yuqumgha qarshi “Büyük ghelibe” ni qolgha keltürgenlikini dawrang qiliwatqan bir chaghda bu wirus asiya, amérika we yawropada shiddet bilen kéngeymekte. Wirusning menbesi bolghan xitayning özini dunyagha, bolupmu iran'gha nijatkar süpitide körsitiwatqanliqi ilgiri sürülmekte.

29-Mart shiwétsariyede neshrdin chiqidighan “Yéngi züriklikler géziti” siyasiy analizchi, proféssor wilfird buxtaning “Iranning kirizistin ötelishi küchlük guman qozghaydu” serlewhelik hejmi uzun bir maqalisini élan qilghan. Maqalida iran'gha korona wirusini tarqatqan bolush mumkinchiliki da'irisidin orun alghan 3 gumanliq nuqta ichide iranning qom shehiride shiye mezhipide oquwatqan Uyghur taliplirimu tilgha élin'ghan.

Maqalida bayan qilinishiche, 2018-yili amérika teripidin qaytidin küchlük halette yolgha qoyulghan émbargo seweblik iranning iqtisadiy küchi yimirilish halitige chushüp qalghan. Xelq zor derijide namratlashqan. Buning terkibide iranning sehiye sistémisi palech halgha chüshüp qalghan. 2019-Yili 11-ayda yüz bergen hakimiyetke qarshi zor namayishtin kéyin iran puqralirining 90% tin artuqi hamini rehberlikidiki hakimiyetke qarita ishenchini yoqatqan. Mushundaq bir weziyette korona wirusi iran'gha tarqap xelqning hayatigha zor tehditler élip kelgen.

Maqalida eskertishiche, iran hökümiti üchün hakimiyetning mewjutluqi xelqning hayatidinmu muhim bolup, iran hökümitimu xuddi xitay hökümitige oxshashla wirusning yamrishini deslepte xelqtin yoshurghan we hazir élan qiliwatqan melumatlirigha emdi héchkim ishenmeydighan weziyetni shekillendürgen. Iran hökümiti özining yuqiri derijilik emeldarliri ichide ölüm hadisiliri körülgendimu süküt qilghan. Taki 3-ayning 16-künige qeder hamini hökümiti wirusqa qarshi héchqandaq ünümlük tedbirlerni almighan.

3-Ayning 18-küni el-jezire téléwiziye qanili téhrandiki “Sharf téxnika uniwérsitéti” ning bir melumatini élan qilghan. Uningda eger iran hökümiti jiddiy tedbir almisa we xelq bu tedbirlerge ri'aye qilmisa iranda 3 yérim milyon insanning korona wirusi seweblik ölidighanliqi otturigha qoyulghan. Iran hökümiti mushundaq éghir weziyettimu amérikaning sehiye yardimini “Yaman niyetlik” dep ret qilip, xitayning quchiqigha özini atqan.

Maqalida korona wirusining iran'gha yamrishigha seweb bolghan asasliq 3 menbe tilgha élin'ghan. Buning biri, iranning qum shehiride “Quyash énérgiyesi baghchisi” qurulushi bilen shughulliniwatqan xitaylar.

Éghir émbargo astidiki iranning iqtisadiy kirimi xitaygha sétiwatqan néfittin kéliwatqan bolup, xitay hakimiyiti iran charisiz qalghan yaman weziyettin paydilinip, küchlük reqibi bolghan amérikagha qarshi bu döletke zor derijide meblegh salghan we iranning nurghunlighan qurulushlirini höddige éliwalghan. Bu sewebtin iran xitaygha béqindi haletke chüshüp qalghan. Iran xitayning téxnik xadimliri we ishchiliri üchün bir baghchigha aylinip qalghan. Korona wirusi birinchi qiyasta mushu xitaylardin yamrighan bolushi mumkin iken.

Ikkinchisi, iranning qum, meshhed, rey, shiraz qatarliq jayliri shiye mezhipidikilerning muqeddes tawabgahi bolup, tarixta ötken nurghunlighan ewliyalarning qebrisi shu yerlerge jaylashqan. “Imam riza meqberisi” we “Hezriti mesüme meqberisi” meshhur jaylar hésablinidiken. 2019-Yili bu jaylarni dunyaning herqaysi elliridin kelgen 80 milyondin artuq shiye musulmanliri ziyaret qilghan. Shiyelerde körüshkende quchaghliship, söyüshüp körüshidighan adet bar. Korona wirusi manashu kishiler teripidin tarqalghan bolushi mumkin iken.

Üchinchisi, iranning qum shehiri shiye mezhipining ilim hem ilahiyet telim-terbiye merkizi bolup, bu sheherde tallan'ghan 40 ming diniy ölima we oqutquchilar ders ötidiken. “Xelq'ara el-mustafa uniwérsitéti” bularning ichidiki eng meshhurliridin biri bolup, bu yerde terbiyelen'gen oqughuchilar oqush püttürgendin kéyin dunyaning her yerliride shiye mezhipi éqimini terghib qilidiken we “Iran islam inqilabiy rohi” ni tarqitish wezipisini öteydiken shundaqla iran üchün ishleydiken. Bu mekteplerde chet'eldin kélip oquwatqan shiye mezhipidiki oqughuchilarning sani 30 ming kishidin ashidiken. Buning ichide xitaydin kélip oquwatqanlar 700 kishi bolup, mutleq köp qismi Uyghur taliplar iken. Üchinchi éhtimalda korona wirusini yurtidin tetildin qaytip kelgen mushu Uyghurlar yuqturghan bolushi perez qilinmaqtiken. Emma iran hökümiti irandiki tetqiqat organlirining bu xil doklatlirini pütünley inkar qilghan.

“Sherqiy türkistan ölimalar birliki” ning mu'awin re'isi, d u q ning re'is wekili turghunjan alawudun ependining éytishiche, bu yerde diqqetni tartidighini Uyghur taliplirining korona wirusini tarqatqanliq mesilisi emes, belki ularning qandaq sewebler bilen iranda shiye mezhipidin telim élish mesilisi iken. Uning bildürüshiche, xitay hakimiyiti jaza lagérliri siyasitini yolgha qoyup chet'elge chiqqan, dinda oqughan, öyidin din'gha a'it birer uchur chiqip qalghan barliq Uyghurlarni lagérlargha, türmilerge solap, ularni dinidin waz kéchishke mejburlawatqan bügünki künde iranda Uyghurlarning oquwatqanliqi kishide “Qandaqsige bir bölük Uyghurlar mushu künde iran'gha oqushqa chiqalaydu? ular néme üchün shiye mezhipidin telim alidu? xitay hakimiyiti kelgüside pütün millet gewdisi bilen islam dinining sünniy mezhipige tewe bolghan Uyghurlarning arisini diniy jehettin bölüshni pilanlawatamdu-qandaq?” dégendek so'allarni peyda qilidiken.

Gérmaniyening stutgart shehiridiki Uyghur diniy zatliridin abdushükür hajimmu bu heqte öz qarashlirini izhar qilip, korona wirusining jawabkarliqining xitayda ikenlikini tekitlidi.

Maqalida eskertilishiche, korona wirusi qandaq tarqalghan bolushidin qet'iynezer, hazir asiyadiki bu wirus eng köp tarqalghan iranda yuqumlan'ghuchilarning sani 40 minggha, ölgüchilerning sani 3 minggha yéqinliship qalghan bir chaghda hökümetning buninggha qarita estayidil, jiddiy mu'amilide bolmighanliqi iran xelqini küchlük narazi qilmaqta iken. Hetta meshhur tawabgahlarning mes'ulliri hökümetning tedbir élishigha tosalghu peyda qilip: “Bu ziyaretgahlar shipaliq orunlardur. Allaning rehmiti we iradisi bilen bu yerde insanlar paklinidu, dawa tapidu, héchkimning wujudigha késel yuqmaydu. Kim buninggha qarshi dewada bolsa, u allaning düshmini we kapirdur,” déyish arqiliq insanlar köp jughlishidighan orunlarning taqilishigha qarshi chiqqan ehwallar yüz bergen. Shundaq bolushigha qarimay, bügün iran hökümiti axiri ziyaretchilerning bu jaylarni tawap qilishni waqitliq chekleshke, meschitlerni taqashqa, bezi sheherler ara qatnashni qisqartishqa, chégralarda qamalni yolgha qoyushqa bashlighan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.