Uyghur irqiy qirghinchiliqi qandaq qilip pütkül dunyagha baghlandi?

Lop nahiyesidiki 4-yighiwélish lagéridiki tutqunlar siyasiy öginishte. 2017-Yili mart, xoten.

Yéqinqi yillardin buyan Uyghur mesilisi xelq'aradiki muhim siyasiy mesililer süpitide küntertipke kélishi bilen, Uyghurlar we Uyghur irqiy qirghinchiliqigha alaqidar bolghan xelq'araliq tetqiqatlarmu köpiyishke bashlidi. Köpligen döletler Uyghur irqiy qirghinchiliqining zadi qaysi derijide yüz bériwatqanliqi, ashkariliniwatqan Uyghur mejburiy emgek mesilisi, lagirlar mesilisi. . . Qatarliq türlük jinayetlerning sirtqi dunya bilen qanchilik baghlan'ghanliqigha diqqet qilishqa bashlidi. Bundaq bir dolqunning türtkiside awstraliye istratégiyelik tetqiqat merkizining 2020-yili 1-martta élan qilghan Uyghur mejburiy emgikige alaqidar bir doklati küchlük ghulghula qozghidi. Mezkür doklatta 2017-yilidin 2019-yilighiche az dégendimu 80 ming Uyghurning Uyghur élidin xitay ölkiliridiki zawut-fabrikilargha yötkilip, mejburiy emgekke sélin'ghanliqi ashkarilan'ghanidi. Doklatta yene bu Uyghurlar ichidiki bezilirining jaza lagérliridin biwasite yötkep kélin'genliki, shundaqla az dégendimu 27 zawutning bu Uyghurlarni mejburiy emgekke sélishqa qatnashqanliqi tilgha élin'ghan. Xelq'aradiki 83 dangliq karxanining mehsulatliri del bu 27 zawutta ishlepchiqirilidighan bolup, bu karixanilar nayk (Nike), adidas (Adidas), zara (Zara), gep (GAP) qatarliq nurghunlighan dunyawiy markilarni öz ichige alghan.

2022-Yili iyunda, amérika washin'gitondiki C4ADS ilghar dölet mudapiye tetqiqat merkizimu bir doklat élan qilip, xitay hökümitining ötken yigirme yilda xitayning déngiz yaqisi rayonlirining ishlepchiqirish léniyelirini Uyghur éligha yötkep, Uyghurlarni assimilatsiye qilish bilen birge, ularni erzan emgek küchi süpitide qollan'ghanliqini delillidi.

2022-Yili dikabirda en'gliye shéflid hallam uniwérsitéti (Sheffield Hallam University) kishilik hoquq we hazirqi zaman qulluq tüzümi mesilisi tetqiqatchisi, proféssor lawra mufiy rehberlikidiki tetqiqat guruppisimu Uyghurlargha alaqidar yene bir muhim doklat élan qildi. Mezkur doklatta pütkül yer sharidiki mashina teminlesh zenjirining Uyghur mejburiy emgiki bilen keng kölemlik alaqisi barliqi otturigha qoyulghanidi. Lawra mufiy xanim “Nyo-york waqit géziti” ning ziyaritini qobul qilghanda mundaq dégen: “Bizning tetqiqatimiz da'irisidiki mashinilarning hemmisi Uyghur mejburiy emgikige chétilghan”.

Qaraydighan bolsaq, bu yerde Uyghur mejburiy emgikige baghlan'ghini yoquriqi doklatta tilgha élin'ghan sahalerlar bolmastin, belki yene nurghun sahelermu Uyghur mejburiy emgikige chétilghan. Uyghurlarning chéchi bilen yasalghan keyme chachlar, maska, peley, ayagh, paxta mehsulatliri, oyunchuq qatarliq türlük mehsulatlarning xelq'ara bazarlarda sétiliwatqanliqigha, Uyghurlarning bi'ologiyelik uchurliri (DNA) ning yawropadiki dangliq tetqiqat merkezliride tibbiy tetqiqatlargha ishlitilgenlikige a'it tetqiqat doklatliri, dunya bankasining Uyghur jaza lagéri qurulushini iqtisadiy meblegh bilen teminligenlikige da'ir ispatlar yéqinqi bir qanche yilda arqa-arqidin otturigha chiqti.

Démek, yoquriqi uchurlardin qarighanda, Uyghur irqiy qirghinchiliqining pütkül dunyani özige baghlighanliqi éniq. Bu belkim mesilining bügün'giche hel qilinalmasliqidiki asasliq amillarning biri bolushi mumkin. U halda, Uyghur irqiy qirghinchiliqi qandaq qilip pütkül dunyagha baghlandi? dunyada téxi héchbir irqiy qirghinichliq pütün dunyani jawabkar qilghudek qorqunuchluq derijide yüz bergen emes. Halbuki, Uyghur irqiy qirghinchiliqining bu derijide éghir ehwalda yüz bérishining sewebi zadi nime?

Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish we mesilini tézdin hel qilish üchün, her bir insanning bu heqte izdinish we chüshinish mejburiyiti bar, ewette!

Gerche Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq qilish pilani xitayning islahat pilani bilen mas qedemde bashlan'ghanliqi éniq bolsimu, emma bu qirghinchiliqning dunyagha baghlinishini 2010-yilidin bashlan'ghan, dep qarisaq xatalashmaymiz.

Chünki 2010-yili xitay hökümiti “Uyghur mesilisini yiltizidin hel qilish üchün barliq küchlerdin paydilinish” ni qarar qilghan. Bu qararning türtkiside shu yili échilghan tunji qétimliq atalmish “Merkezning shinjang xizmet yighini” da Uyghur diyaridiki wilayet-sheherler xitayning déngiz yaqisidiki 19 ölkisige resmiy yosunda bölüp bérilgen. Bu hadisini xitay hökümiti “Yéngi bir nöwetlik shinjanggha yardem pilani” dep atidi. Dunyaning Uyghur irqiy qirghinchiliqigha baghlinishimu, del bu 19 ölkining Uyghur élini böliwélishi bilen bashlan'ghanidi.

Bu yerde nurghun kishilerge chüshiniksiz bolghan mesile, xitayning 19 ölke-shehirining Uyghur élini bölüwélishi qandaq qilip xelq'arani Uyghur irqiy qirghinchiliqigha sörep kirishi idi. Mesilining eng muhim noqtisi del mushu bolup, Uyghur irqiy qirghinchiliqining uzun yillardin buyan sirtqi dunyagha ashkarilinalmasliqida halqiliq rol oynighan muhim amildur. Undaqta, biz bu mesilining tepsilatigha nezerimizni aghdurup baqayli:

80-Yillardiki xitayning “Islahat we échiwétish” siyasitide, ene shu déngiz yaqisi rayonliri aldin tereqqiy qildurulidighan jaylar qatarigha kirgüzülgenidi. Atalmish “Islahat” siyasiti yolgha qoyulup yigirme yilgha yéqin waqitta, xitayning déngiz yaqisi rayonliri pütkül dunya bilen iqtisad, pen-téxnika, ma'arip, tibabet, ishlepchiqirish. . . Qatarliq türlük sahelerde baghlandi. Nurghun dangliq chet el karixaniliri xitayning déngiz yaqisi rayonlirigha kélip meblegh saldi, dunya ishlepchiqirish léniyisi asta-asta xitaydin ibaret bu yéngi bazargha yötkilishke bashlidi. Xitayning meblegh salghuchilargha teminligen ewzel siyaset, erzan emgek küchi qatarliqlar, nurghunlighan döletlerni tézla xitaygha qiziqturup, déngiz yaqisi rayonlirining iqtisadiy güllinishini royapqa chiqardi. Bu dewrlerde pütkül gherb dunyasi xitaydiki bu ghayet zor ilgirleshlerdin xushal bolghan we xitayning kelgüside choqum gherb döletliride démokratik qimmet qarashlarni qobul qilghan medeniy bir dölet bolidighanliqigha ishench baghlighandi.

Epsus, qiriq yil ötkenki bügünki künde, gherb dunyasi xitayning iqtisadiy tereqqiyatining, uning tüzülme islahatigha asas bolalmighanliqi körüp yetti. Xitay bolsa özidiki tereqqiyatni xitayche alahidilikke ige bolghan sotsiyalizm tüzümining ewzellikide royapqa chiqqanliqini jar saldi. Buning bilenla qana'et qilmastin, belki yene gherb démokratik qimmet qarashlirining waqti ötkenliki, xitayning tüzülme ewzelliki dunyagha yéngi bir idiye we tereqqiyat métodi teminligenlikini ashkara jar sélishqa bashlidi.

Emeliyette qaraydighan bolsaq, xitayning islahati bashlan'ghanda aldin échiwétishke yol qoyghan rayonlar, del xitay nopusi asasliq nisbetni igileydighan rayonlar idi. Tereqqiyattin mehrum qaldurulghan rayonlar bolsa, xitay téritoriyesining 65 pirsentidin köprekini igileydighan xitay bolmighan Uyghur, tibet, mongghul, tunggan we ju'ang millitining zéminliri idi.

Derweqe, 40 yilliq islahat we échiwétish dewride xitayning déngiz yaqisi rayonliri pütkül dunya bilen chemberchas baghlinip, iqtisadiy jehette ghayet zor tereqqiyatlargha érishti. Bu jeryanda xitay hökümiti atalmish “Xelq'araliq sheherler ara dostluq munasiwiti” sheklide pütkül dunya bilen “Dostluq ornatqan” idi. Bu “Dostluq” ning küchide xitay pütkül dunyagha yumshaq küch arqiliq singish shara'itini hazirlidi. Gep bu yerge kelgende, bizni heyran qalduridighan bir mesile otturigha chiqidighanliqi éniq. Yeni “Sheherler ara dostluq munasiwiti” qandaq qilip xitayning pütkül dunyagha singip kirishige tesir körsitelidi?

Bu elwette intayin muhim mesile. Adette gherb démokratik ellirining siyasiy tüzülmiside “Aptonomiye tüzümi” pütkül hoquq qatlamlirida omumlashturulghan. Bu wejidin gherbtiki bir döletning her bir ölke rayonlirimu öz aldigha melum derijide musteqil aptonomiye sheklide bashqurilidu. Bu halda mezkur ölke we rayonlarning bashqa döletler bolghan bir qisim soda, iqtisad qatarliq alaqiliri dölet hoquq organlirining tézginidin mustesna halda ish élip baralaydu. Xitayning “Xelq'araliq sheherler ara dostluq munasiwiti” taktikisining xitayning yumshaq küch bilen gherb dunyasigha singip kirishige zor tesir körsitelishide bu mesile eng halqiliq amil bolghan. Xitay yolgha qoyghan “Xelq'araliq dostluq munasiwiti” biwasite halda xitay kompartiyesi merkiziy birliksep bölümining bashlamchiliqida élip bérilghan. Bu wejidin xitay hökümitining chet ellerdiki xitay jama'itini mezkur “Sheherler ara dostluq munasiwiti” bilen baghlishi hemde öz menpe'eti üchün tézginlishi intayin qolaylashqan.

Yeni xitay hökümiti islahat we échiwétishning deslipidila déngiz yaqisi rayonliri bilen pütkül dunya arisida chemberchas munasiwet zenjiri shekillendürüp bolghan we bu zenjirning tézginini qoligha alghan.

Emdi 2010-yili atalmish déngiz yaqisidiki 19 ölke we sheherning Uyghur élini bölüwélish mesilisini, Uyghur irqiy qirghinchiliqining pütkül dunyani baghlighanliqi bilen birleshtürüp tesewwur qilip baqayli.

Derweqe, déngiz yaqisi rayonliri “Shinjanggha yardem” namida Uyghur élini bölüshiwalghandin kéyin, Uyghur éli muqerrer yosunda déngiz yaqisi rayonliri arqiliq pütkül dunyagha baghlan'ghan. Bu xil baghlinishni biz shi jinping texitke chiqqandin buyan xelq'aragha küchlük teshwiq qilip kelgen “Bir belwagh bir yol” istértégiyesining yürgüzülishi we Uyghurlarning bu seweblik duch kelgen qismetliri arqiliq téximu éniq chüshineleymiz.

Yeni, atalmish “Bir belwagh, bir yol” istratégiyeside Uyghur éli xitayning gherbke kéngiyishidiki merkiziy rayon qilip békitilgen. Téximu konkirét qilip éytqanda, xitayning déngiz yaqisi rayonliri “Déngiz yoli”, “Quruqluq yoli”, “Hawa yoli” we “Intérnét yoli” qatarliq 4 léniye bilen dunyagha baghlinidighan büyük istratégiye hésablinidu. Uning “Déngiz yoli” we “Hawa yoli” 19 ölke arqiliq dunyagha baghlinip bolghan, “Intérnét yoli” bolsa xu'awéy we jungshin qatarliq yuqiri pen-téxnika shirketliri arqiliq dunyagha tarqalghan. Gerche gherb dunyasi xu'awéy we jungshinlargha türlük jazalarni yürgüziwatqan bolsimu, emma ular bügün yenila dunya soda sehniside dawamliq mewjut bolup turmaqta. Emdi “Quruqluq yoli” gha kelse, bu yol del Uyghur élini yawro-asiya chong quruqluqi bilen bixeter baghlash arqiliq emelge ashidighan bolup, Uyghur élining hawa, quruqluq, tömür yol qurulushliridiki ghayet zor tereqqiyatlar del bu yol üchün hazirlan'ghan.

Shunga késip éytishqa boliduki, xitay bilen alaqisi bolghan herqandaq dölet we herqandaq sahening Uyghur irqiy qirghinchiliqi bilen munasiwiti bolmasliqi mumkin emes. Bu noqtidin Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishmu muqerrer yosunda pütkül dunyaning xitay bilen bolghan barliq alaqilirigha xatime bérilishi yaki xitayning halakiti bilen axirlashturush mumkin bolghan mesilidur. Téximu muhimi, mesilining Uyghurlar bilenla cheklenmestin, belki pütkül insaniyet qimmet qarashlirining mewjutluqigha bérip taqilidighan mesile bolghanliqini éniq tonup yétish, Uyghur irqiy qirghinchiliqini xelq'ara jama'etning qollishi bilen toxtitishning eng muhim qedemi bolushi mumkin.