Amérikidiki “Yerlik milletler tetqiqati merkizi” ning maqaliside Uyghurlar mulahize qilindi

Amérikidiki “Yerlik milletler tetqiqati merkizi” ning tor bétide bügün “4-Dunya milletliri 1945-yilidin béri irqiy qirghinchiliq astida iztirap chekmekte-yerlik Uyghurlarning mesilisi” témisida bir parche maqale élan qilindi.

Maqalide aptor Uyghurlarning weziyitini dunyadiki bashqa irqiy qirghinchiliq mesililiri bilen sélishturghan we Uyghurlarning xitay hökümiti teripidin qirghinchiliqqa uchrawatqanliqini ilgiri sürüp, bundaq dep qarashtiki seweblirini otturigha qoyghan.

“Yerlik milletler tetqiqati merkizi”1979‏-yili amérikida qurulghan bir musteqil tetqiqat we ma'arip orgini. Mezkur organ qurulghandin buyan amérikidiki indi'anlar we dunyaning bashqa jayliridiki herqaysi yerlik milletlerning ehwali üstide izden'gen we herqaysi hökümetler bilen yerlik xelqlerning medeniyet hem sehiye ishlirini yaxshilashta hemkarliship kelgen.

Yéqinda, bu merkezning tor bétide merkez qurghuchi re'isliridin biri bolghan doktor rudolf raysér ependi teripidin Uyghurlarning weziyiti heqqide bir parche maqale élan qilindi. Maqale “4‏-Dunya milletliri 1945-yilidin béri irqiy qirghinchiliq astida iztirap chekmekte-yerlik Uyghurlarning mesilisi” témisida bolup, aptor aldi bilen oqurmenlerge töwendiki melumatlarni bergen:
“Xitay, nopusi 11 milyondin ashidighan Uyghurlargha özining ana yurti bolghan Uyghuristanda medeniyet qirghinchiliqi élip barmaqta. Emma xelq'ara jama'et buning aldini élish, toxtitish we yaki bu jinayet üstidin dawa qilish üchün héchnéme qilmaywatidu”.

Doktor rudolf raysér ependi sözini yene mundaq dawam qilghan: “Men aldi bilen silerge Uyghuristanda boluwatqanlardin qisqiche melumat bérimen. Andin néme üchün xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqinini irqiy qirghinchiliq dep qaraydighanliqimni we néme üchün bu mesilige xelq'ara jama'etning derhal köngül bölüshi kéreklikini téximu chongqur chüshendürüp ötimen. Uyghurlar we birmidiki rohin'ga musulmanliridek nurghun 4-dunya milletliri ishghal qilinish, bésip kirish we öltürüsh qatarliqlarni béshidin ötküzmekte. Bu döletlerning qirghinchiliqni dawam qilishigha yol qoyulmasliqi kérek”.

Aptor maqaliside, Uyghurlarning qedimiy tarixqa ige bir milletlikini, maw zédung bashchiliqidiki xitay kompartiyesi 1949-yili Uyghuristanni yutuwalghanda Uyghurlarning nopusining rayon nopusining 94 pirsentini teshkil qilghanliqini, emma kéyin xitay hökümitining sistémiliq halda nopus köchürüsh arqiliq Uyghurlarni nopus jehette az sanliq orun'gha, nopus nisbitini 45 pirsent etrapigha chüshürüp qoyghanliqini bayan qilghan. U mundaq dégen: “Xitay hökümiti bu zéminni ishghal qilish, bésip kirip ziyankeshlik qilish we Uyghurlarning ornigha özining puqralirini toldurush arqiliq Uyghurlargha medeniyet qirghinchiliqi élip bardi. Uyghurlarning buninggha qarshiliqimu küchlük boldi. Shunga xitay hökümiti Uyghurlarni ‛yépiq terbiyelesh merkezliri‚ ge solash arqiliq ularni héssiyatini xitaygha mayil qilishqa mejburlidi. Ular on minglighan Uyghurni ‛térrorizm‚ dégen namni bahane qilip turup türmige qamap, yene minglighan Uyghurni öltürdi”.

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi xitay hökümitining Uyghur élige nurghun xitay köchmenlerni köchürüp ekelgendin kéyin ularni yaxshi ish pursetliri bilen teminligenlikini, emma Uyghurlarning undaq imkanlargha érishelmigenlikini bildürdi. U sözide yene, xitay hökümitining öz köchmenlirining bixeterlikige kapaletlik qilip, ularni xatirjem qilish üchün eksiche éghir bixeterlik tedbirliri arqiliq Uyghurlarni basturghanliqini qoshumche qildi.

Maqale aptori doktor rudolf ependi maqaliside “Étnik qirghinchiliq” dégen atalghuning menisige alahide eskertish bérip ötken bolup, u nöwette dunyada bu atalghu heqqide xata bir köz qarash barliqini bildürgen. U mundaq dégen: “Gérman natsistliri yehudiylargha qarita ashundaq keng kölemlik qirghin élip barghandin buyan nurghun analizchilar, bahalighuchilar we tetqiqatchilarning hemmisi ‛irqiy qirghinchiliq‚ dégen sözni xata halda zor sandiki ademni ‛öltürüsh we zeherlesh‚ dep chüshiniwaldi. Eslide irqiy qirghinchiliq dégen bu atalghuning ijadchisi, adwokat we yazghuchi rafa'él lémkin izahat qiliduki, yehudiylargha élip bérilghan ‛qirghinchiliq‚ qandaqtur ‛irqiy qirghinchiliq‚ ning menisi emes. Belki, natsist émpéryalizimi we shundaqla yawropa mustemlikichilikidin kélip chiqqan aqiwetler ‛irqiy qirghinchiliq‚ dégen atalghuning menisi hésablinidu. Yehudiylargha qaritilghan zor kölemlik qirghinchiliq insan tarixidiki ‛irqiy qirghinchiliq‚ ning eng qorqunchluqi hésablinidu. Emma ‛irqiy qirghinchiliq‚ bolsa buningdin nurghun yillar ilgiri bashlap bolghan”.

Aptor yene mundaq dep chüshendürgen: “Irqiy qirghinchiliqning ikki basquchi bolidu. Birinchisi, bésimgha uchrighan guruppining milliy alahidiliklirige buzghunchiliq qilish. Ikkinchisi, bu kishilerni özliri turushluq jaylardin köchürüwétish we bésim qilghuchi xelq bilen toldurush. Mundaqche éytqanda, bir millet kishiliri bésiwalghuchi hakimiyet teripidin sistémiliq we pilanliq halda bashqa jaylargha köchürülgen we u zémin'gha bésiwalghuchi millet kishiliri yerleshtürülgen bolsa mana bumu bir ‛irqiy qirghinchiliq‚ hésablinidu. Ishghaldin kéyin yeni mustemlikichiliktin kéyin élip bérilghan heriketlerning hemmisi irqiy qirghinchiliqning tunji aqiwetliri bolup hésablinidu”.

Tetqiqatlargha qarighanda, öltürüsh, qirghinchiliq qilish netijiside ishghal qilin'ghan 4-dunya milletlirining sani 156 bolup, 1945-yilidin 2017-yilighiche texminen 12 milyon 482 ming adem öltürülgen iken. B d t gha eza 58 dölet we ularning qollishidiki armiye 156 ishghal weqesining jawabkari iken.

Aptor yuqiridiki uqum xataliqini körsitip turup, emeliyette hazir Uyghur qatarliq milletlerge yürgüzülüwatqan siyasetning özining irqiy qirghinchiliq hésablinidighanliqini eskertken. U mundaq dégen: “Medeniyet qirghinchiliqi bilen zor kölemlik öltürüshler irqiy qirghinchiliqning eng asasiy ikki alahidiliki bolup kelgen. Emma shundaq bolushigha qarimay, yuqiridikiler bilen shughullan'ghan hakimiyetler héchqaysisi bu seweblik jazagha tartilip baqmighan. Jümlidin, hélihem xitay hökümiti Uyghurlargha, iraq hökümiti yézidilargha we bashqilargha qarita irqiy qirghinchiliq élip barmaqta. Emma ularning héchqaysisining mes'uliyiti sürüshtürülmidi”.

Amérikidiki Uyghur adwokat nuriy türkel ependi xelq'ara qanunlardiki irqiy qirghinchiliqqa bérilgen izahatqa asasen Uyghurlarni xitay hökümitining irqiy qirghinchiliq qilishigha uchrawatidu, dep qarashqa bolidighanliqini we nöwette amérikidimu nurghun tetqiqatchilarning shundaq dep qaraydighanliqi hem bu sözning bundin kéyin Uyghur mesiliside téximu köp otturigha chiqidighanliqini bildürdi.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajskimu xelq'araliq organlarning, démokratik eller hökümetlirining Uyghurlargha yürgüzülüwatqan bu siyasetlerni bolupmu hazirqi qanunsiz “Yépiq terbiyilesh merkezlirini” xitay hökümitidin sorishi, sürüshtürüshi kéreklikini, u yerdiki weziyetni xelq'ara insan heqliri ölchemliri boyiche nazaret qilishi kéreklikini bildürdi.