“Shi jinpingning Uyghurlargha qarshi urushi” (2B): “Yéngi chégra” diki kechmishler

Muxbirimiz eziz
2019.02.25
shi-jinping-yalghuz-suret.jpg Xitay dölet re'isi shi jinping.
AFP

Awstraliye döletlik uniwérsitétning mutexessisliridin gréym simit we luyiza lim birlikte sahibxaniliq qiliwatqan “Shakichik qizil podkast” supisidiki radiyo söhbitide nuqtiliq muhakime qilin'ghan yene bir mesile xitay hakimiyitining qandaq qilip 1950-yillardiki yerlik Uyghurlargha qismen hoquqlarni bérishtin hazirqidek “Irqiy tazilash” basquchigha ötüsh jeryani boldi. Muhakimige ishtirak qilghan mutexessislerdin sidnéy uniwérsitétining léktori déywid brofiy we awstraliye döletlik uniwérsitétning proféssori tom klif buningda Uyghurlar diyaridiki xitay nopusining tedrijiy éship méngishi buningdiki muhim bir tarixiy arqa körünüsh, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Xitay hökümitining ötken atmish yil mabeynide toxtimastin nopus köchürüsh arqiliq Uyghur diyaridiki nopus qurulmisida xitay nopusining nisbitini ashurushi heqqide söz qilghan luyiza lim buningdiki yene bir muhim alahidilik bolghan ishlepchiqirish-qurulush qisimlirini alahide tilgha aldi. Shuningdek “Bingtu'en” dep atiliwatqan bu jaylargha yerleshtürülgen milyonlighan sandiki xitay köchmenlirining xitay hökümiti üchün qandaq rollarni oynaydighanliqi heqqidiki so'alni bu heqte xéli köp izden'gen tom klifqa hawale qildi.

Tom klif bu heqte söz qilip, buning tarixiy yiltizini yéqinqi zaman tarixidin izdigende buning kompartiye bilen gomindang otturisidiki urushning aqiwiti ikenlikini, buningda herbiy kéngeymichilikning axirida bashqa bir sheklide otturigha chiqqanliqini bayan qildi.

“Xelq azadliq armiyesi shinjanggha kelgen waqitlarda bu jayda gomindang hakimiyitige mensup xéli köp sandiki eskerler bar idi. Bu qalduq gomindangchilar xelq azadliq armiyesige teslim bolghandin kéyin bu jayda herbiy arqa körünüshtiki bir zor gewde barliqqa keldi. Shuning bilen bu gewdining zor bir qismi boz yer échip tériqchiliq qilish üchün mushu jaygha yerleshtürüldi. Bu, xitay köchmenlirining bu jaygha köchüp kélishidiki birinchi qétimliq dolqun bolup qaldi. Derweqe bu eskerlerning köp qismi erler bolghachqa uzun ötmey ulargha xotun tépip bérish zörüriyiti tughuldi. Shuning bilen pütünley dölet teshkilligen, döletning teshkillishi bilen héchqandaq alaqisiz halda teshkillen'gen, shundaqla qismen halda döletning teshkillishi bilen yötkelgen zor türkümdiki xitay ayalliri herbiyleshken bu déhqanchiliq rayonida peyda boldi. Yene kélip bu xildiki herbiy rayonlar köpinche chégra boyliridiki jaylarda tesis qilindi. Shuning bilen ular sowét ittipaqining chégralardiki gumanliq heriketlirini hemde chégradiki qanunsiz kirip-chiqish qilmishini ünümlük kontrol qilmaqchi boldi.”

Riyasetchiler shu qatarda bu xil yosunda hasil bolghan bingtu'enlerdiki awam xelqning emeliyette xitay dölitining istratégiyelik menpe'etliri üchün qandaq roli bolushi mumkinlikini sorighanda tom klif buningdiki eng muhim nishanning zémin tewelikide ikenlikini tekitlidi: “Eger ashu shekilde hasil bolghan awam puqralar topini mushu yosunda melum da'irige yerleshtüriwalghanda siz qorqmay turup ashu yerning döletke mensup ikenlikini dawa qilalaysiz. Yeni mundaqche qilip éytqanda shu jaylarda yashawatqanlar xitay puqraliri bolsa u halda bu yerlerning xitay dölitige, yeni xitay xelq jumhuriyitige mensup ikenlikini kötürüp chiqqili bolidu. Eger yerleshtürülgen ahale bolmisa u chaghda bundaq dawa küchlük bolmay qalidu. Yeni, yalghuz armiyeni yötkep kélip chégrani kontrol qilish tarazigha salghanda ahale köchürüshtek éghir toxtimaydu. Bingtu'en ene shundaq boldi. Uningdin kéyinki ehwallar téximu shundaq boldi.”

Riyasetchiler mushu teriqide hasil bolghan bingtu'enler birliki mewjut boluwatqan hazirqi ehwalda emdilikte xitay hökümitining “Esebiylik we térrorluqqa qarshi turush” namida Uyghurlardiki köpligen medeniyet hadisiliri “Ösme” we “Késellik” dégendek namlar bilen atawatqanliqini, buning némidin dérek bérishi mumkinlikini sorighanda déywid broféy buning alliqachan pütkül Uyghur millitining medeniyet chembirikidiki barche hadisilerge qaritilishqa bashlighanliqini bildürdi.

“Siz dewatqan diniy esebiylikning késel ikenliki hemde bu xildiki ‛késellik‚ ning tebiri hazir Uyghur medeniyitining eng adettiki sahelirigiche kéngeytilmekte. Hazir ularning döletke sadiq yaki emesliki, qanun'gha ri'aye qilghuchi yaki emesliki dégenler bir yerde qélip, ularning teqwa yaki dindar bolush-bolmasliqi muhim ölchem bolup qéliwatidu. Mesilen, shinjangdiki diniy zatlar mejburiy yosunda ussul oynashqa teshkillendi. Chünki islam dini kishilerni ussul oynashqa dewet qilmaydu. Mana mushu yosunda tamaka chekmigen, haraq ichmigen, ussul oynimighan kishilerning hemmisi esebiy yaki ashqun hésablinip qéliwatidu. Kishiler mana mushu yosunda melum chektin éship heriket qilishqa mejburlan'ghanda buning eksiche ünüm bérish éhtimalliqi bolidu. Shunga buningdin tetür ünüm barliqqa kélemdikin, depmu oylap qalimen. Némishqa désingiz hazir bizge melum bolghandek shunche köp kishi lagérlargha solandi.”

Söhbet jeryanida Uyghurlar diyarida nöwette ewj éliwatqan siyasiy basturushlarni ötken atmish yil mabeynide ijra qiliniwatqan siyasetlerning dawami déyishke toghra kelse buning hazir bunche téz “Sür'et” ke örlep kétishidiki seweblerni qandaq chüshinish lazimliqi heqqide muhakime boldi. Tom klif buningdiki bir muhim amilni “Xitay hökümiti hazir heddidin ziyade xudüksiresh sewebidin bu ishlarni hapila-shapila tamamlashqa aldirawatidu” dep qaraydighanliqini bildürdi. U bu heqte mundaq dédi:

“Bu mesililerde xitay hökümiti taqitini basalmay qalghanliqi éniq, dep qaraymen. Chünki til mesilisi buningdiki eng janliq misal. Hazir Uyghur tili ma'arip sahesidin pütünley siqip chiqirildi. Buning bilen bir pütün Uyghur ewladi öz tilini yoqitish xewpige duch kéliwatidu. Démek bu ewlad tézla özlirige xas medeniyetni yoqitishqa qarap mangidu. Xitay kompartiyesi mushu teriqide bu xil özgertishni eng téz sür'ette ijra qiliwatidu. Chünki bu jaydiki xitay ahalisi barghanséri özlirining etrapida midirlap yürgen Uyghurlardin bi'aram bolidighan weziyet hasil boluwatqanda, xitay döliti bolsa ‛bir belwagh bir yol qurulushi‚ bilen aldirash boluwatqanda ‛bu Uyghurlarning chataq chiqirishigha qet'iy yol qoyushqa bolmaydu‚ deydighan qarash haman üstünlükni igileydu.”

Melum bolushiche, xitay hökümitining Uyghur diyarida ötken atmish nechche yil jeryanidiki hökümranliq siyasiti izchil halda bir nishanni közligen yosunda ijra bolup kelgen bolup, basquchmu-basquch salmiqi ashqan we xitaydiki siyasiy boran-chapqunlar ewj alghan yillardimu éghishmastin dawam qilghan. Bir qisim analizchilar bu halni “Xitayning ‛kala harwisida toshqan tutush‚ dégen temsilining emeliy teswiri” déyishmekte.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.