Chet'eldiki Uyghurlar irqiy qirghinchiliq mezgilidiki rohiy kirzistin qandaq qutulalaydu?

Xitayning yillardin béri Uyghurlargha yürgüzüp kéliwatqan irqiy qirghinchiliqi öz zéminida yashawatqan Uyghurlarnila emes, chet eldiki Uyghurlarnimu tügimes azabqa saldi. Nechche milyon Uyghurning lagérlarda insan qélipidin chiqqan zulum astida jan talishiwatqanliqi yaki zawutlarda qul ornida éziliwatqanliqi chet elde yashawatqan Uyghurlarni éghir rohiy böhran'gha duchar qildi. Tutulghanlar, qamalghanlar, qiyin-qistaqqa élin'ghanlar, jinsiy xorluqqa uchrighanlar, ruhiy sundurulghanlar, méngisi yuyulghanlar, zawutlarda qul qilin'ghanlar… omumen xitay oylap tapqan wehshiy usullarning chidighusiz xorluqlirigha uchrighan shu kishiler arisida biwasite urugh-tughqanliri yaki dost-yarenliri bolghanlar téximu éghir rohiy kirzisqa duch keldi we meniwi saghlamliqi buzulush xewpige yoluqti.

Mushu ehwalni közde tutup 2020-yil 5-ayda qurulghan Uyghur saghlamliq teshkilati Uyghur kishilik hoquq qurulushi, Uyghur herikiti teshkilati, Uyghur amérika birleshmisi we tinchliqni ilgiri sürüsh xelq'ara jem'iyiti qatarliq orunlarning hemkarliqi bilen 6-may küni “Hayat qalghuchilarning wijdan azabini chüshinish” dégen témida tor muhakime yighini ötküzdi. Yighin'gha tetqiqatchi adriyan zéniz, pisxologlardin doktor léwinson xanim we rubénstén xanimlar qatniship, kirzis dewridiki Uyghurlarning, bolupmu xitayning zulumidin aman qalghan chet eldiki Uyghurlarning rohiy kirzisi, yeni öz qérindashliri uchrawatqan dehshetlik zulumdin peyda bolghan wijdan azabi, qayghu-elem, teshwish, qorqunch, chüshkünlük, xamushluq, uyqusizliq qatarliq éghir pisxik mesililer heqqide muhakime élip bardi hemde uningdin ghalip kélishning usulliri heqqide toxtaldi.

Aldi bilen doktor léwinson xanim nöwette kirzis dewrini bashtin kechürüwatqan Uyghurlarning pisxik haliti heqqide etrapliq chüshenche berdi. U hayat qalghuchilarning wijdan azabi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu xil wijdan azabi éghir zerbidin aman qalghuchilar bashtin kechüridighan rohiy azabtur. Bashqilar u zerbidin qutulalmighanda bu azab shekillinidu. Mesilen, siz urushqa qatnashtingiz yaki birer ayropilan weqesige yoluqtingiz, emma siz xeterdin qutulup qaldingiz, ölmidingiz, emma ölgenlerge yaki yaridar bolghanlargha shahit boldingiz. Shuningdek, siz ziyankeshlikke uchrimidingiz, qiyin-qistaqqa élinmidingiz, emma shu zorawanliq we qiynashlargha uchrighanlarning xewirini anglidingiz, resimini yaki widiyosini kördingiz, démek, siz u yerde bolmisingizmu uninggha shahit boldingiz. Belki bu qorqunchluq ishlar sizning yéqinliringiz, qérindashliringiz, dostliringizning béshigha keldi. Bu chaghda siz méning béshimgha kelmigen ish ularning béshigha keldi dep qattiq azablinisiz, mana bu hayat qalghuchilarning wijdan azabidur”.

U wijdan azabida qalghuchilarda körülidighan pisxik késellikning her ademde her xil bolidighanliqini, éghir-yéniklik derijisining oxshimaydighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Bundaq pisxik késellik hemme ademde oxshash körülmeydu. Sizde uning bir yaki bir nechche alamiti körülüshi mumkin. Siz özingizde melum alametni bayqighandek qilisiz, emma uning némilikini dep bérelmeysiz. Eger bu pisxik alamet hayat qalghuchilarning wijdan azabi bilen munasiwetlik bolsa, u halda sizde qattiq jiddiylishish, teshwishlinish, chöchüsh, qorqush, tepekkur qalaymiqanlishish dégendek alametler körülidu؛ yaki uning eksiche hemmidin ümidsizlinish, chüshkünlishish, shüklep qélish, heriketsizlik qatarliq alametler körülidu, emma bu nahayiti az uchraydu. Bügün bir xil héssiyatta bolsingiz, etisi uninggha qarshi héssiyatta bolushingiz mumkin. Eger sizde mushundaq alametler körülse aldi bilen shuni bilishingiz kérekki, siz sarang bolup qalmidingiz, siz eqli-hushingizni yoqitip qoymidingiz, siz u azablargha berdashliq béreleysiz we uni ötküzüwételeysiz”.

U yene bu xil pisxik buzulushning jismaniy saghlamliqqa körsitidighan tesiri heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu ehwalda belkim bediningizde bezi késellik alametliri körülüshi mumkin, mesilen, könglingiz éliship, ashqaziningiz aghriydu, bir nerse yégüngiz kelmeydu, yaki köp nerse yewalisiz we özingizni toxtitalmaysiz. Andin sizde uyqusizliq körülüshi mumkin, uyqugha bash qoyghanda uxliyalmaysiz, yérim kéchide oyghinip ketsingiz tang atqiche uyqungiz kelmeydu. Belkim qabahetlik chüshlerni körisiz yaki qorqunchluq xiyallar kallingizgha kéliwalidu. Béshingiz aghriydu, özingizmu dep bérelmeydighan qorqunch we teshwishtin yürikingiz siqilidu”.

Léwinson xanim yene wijdan azabida qalghuchilarning asan xushal bolalmaydighanliqi we bu mesilige normal qarap, uni muwapiq hel qilish kérekliki heqqide toxtilip mundaq dédi: “Rohiy halitingiz bir küni nachar bolsa, yene bir küni yaxshiraq bolup qélishi mumkin. Emma yaxshi bolup qalghan haman gunah tuyghusida özingizni eyblep, keypiyatingizni téximu nacharlashturisiz. Bu heqiqeten qiyin ehwal. Bezide özingizni güzel nersilerdin zoqlanmasliq, turmushtin huzurlanmasliq kérektek hés qilisiz. Bu mesilini bir terep qilish asan démeymen, emma her kim özige hésdashliq qilsa, özige ich aghritsa deymen. Eng bashta siz bundaq ehwaldiki héssiyatingizning normal ikenlikini, siz uchrawatqan azabqa bashqa Uyghurlarningmu uchrawatqanliqini, özingizning bu ishta birer xataliqingizning yoqluqini bilishingiz kérek”.

Tetqiqatchi adriyan zénz “Hayat qalghuchilarning wijdan azabi” dégen bu uqumning kélip chiqish tarixining yehudiy chong qirghinchiliqigha baghlinidighanliqini, uningdin kéyin otturigha chiqqan irqiy qirghinchiliq weqeliride aman qalghanlarda bu xil rohiy haletning körülgenliki we bügünki künde Uyghurlarda dawam qiliwatqanliqini otturigha qoydi. U bundaq irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqanda wijdani bar her kimning azablinidighanliqini we buni toxtitish üchün tinmay heriket qilidighanliqini bildürdi. Shundaqla Uyghurlarning aldi bilen özini saghlam tutup turushi kéreklikini bildürüp mundaq dédi: “Hayat qélish iqitidarigha kelsek, elwette eng muhim bolghini siz choqum yardem telep qilishingiz, özingizdin yaxshi xewer élishingiz hem buningliq bilen wijdaningizni azablimasliqingiz kérek. Menche bu nahayiti muhim. Biz choqum özimizge köyünüshimiz kérek, eger biz rohiy jehette özimizni öltürsek, jismaniy jehette özimizni xarap qilsaq buning héchkimge paydisi yoq. Bu uzun muddetlik bir mesile, chünki biz bu ehwalning qachan'ghiche dawamlishidighanliqini bilmeymiz. Biz üchün éytqanda bu bir meydan uzun'gha yügürüsh musabiqisidur. Shunga özimizni asrishimiz kérek”.

Doktor rubénstén xanim rohiy zerbige uchrighuchilarda körülidighan pisxik késellerni dawalighuchi mutexesis bolup, u chet eldiki köpligen Uyghurlarda mewjut wijdan azabi, xorluq, ghezeb we qayghu-hesretning pisxik ziyanlirini azaytishning usullirini tonushturup mundaq dédi: “Aldi bilen men özige köyünüsh dégen bu uqumni izahlashning ne qeder teslikini chüshendürmekchi, biz da'im özimizge bekrek köyünüp ketsek buni shexsiyetchilik dep turuwalimiz. Men dalay lamaning bir sözini yaxshi körimen, u shundaq deydu: ‛sen her küni chishingni chotkilighanda özengni shexsiyetchidek hés qilmaysen‚. Shuning üchün biz öz wujudimizgha diqqet bérishimiz, öz idiyemizni, qelbimizni, chishimizni we bedinimizni asrishimiz kérek. Her küni keypiyatimizning saghlam bolushigha diqqet qilsaq, bu hergiz shexsiyetchilik bolmaydu. Baya éytilghandek, bu bir uzun'gha yügürüsh musabiqisidur, biz bu musabiqining qachan we qandaq ayaghlishidighanliqini bilmeymiz. Bu yerde ilmiyliki ispatlan'ghan 5 xil praktika usuli bar, bular kündilik hayatqa tesir körsiteleydu. Birinchisi, chéniqish؛ ikkinchisi, méditasyon (chongqur xiyalgha chöküsh) yaki du'a-tilawet qilish؛ üchinchisi, rehmet éytishni praktika qilish, mesilen, her küni rehmet éytishqa tégishlik üch ishni oylash, héch bolmisa bügün hawa ochuq boldi dep uninggha teshekkür éytish. Tötinchisi, ixtiyariy yaki pilanliq halda yaxshi ishlarni qilish, bashqilargha yaxshiliq qilghan waqtimizda ajrilip chiqqan hormunlirimiz keypiyatimizni yaxshilaydu. Shunga kündilik hayatingizda choqum yaxshi ishlarni qiling, buning hemmisi meshiq bilen bolidu. Beshinchisi, kündilik xatire yézip, bir kün ayaghlashqandin kéyin ésingizde qalghan xushal minutlarni xatirileng. Ishlarning chong-kichikliki muhim emes, ehmiyetlik bolsila boldi.

Rubénstin xanim yene turmushqa aktip, ümidwar qarashning rohiy saghlamliqqa zor paydisi bolidighanliqini otturigha qoydi, andin özini tinchlandurup, keypiyatini tengshesh, dilini aram tapquzushning bir qanche meshiqlirini tonushturdi.

Yighinning axirida mutexesisler anglighuchilardin kelgen so'allargha jawab berdi. Uyghur kishilik hoquq qurulushidin mustapa aqsu bu yighin'gha riyasetchilik qildi hemde urugh-tughqanliri duch kelgen ziyankeshlik tüpeylidin özi duch kelgen pisxik mesililerni bayan qilip, mutexesislerning köz qarashlirini delillidi.