Uyghur rayonida dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqni toxtitish üchün némilerni qilish kérek?

Amérika, kanada, gollandiye, en'gliye, litwa qatarliq démokratik eller xitayning Uyghurlargha qaratqan jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitti. Uyghur sot kollégiyesining ispat anglash yighini échilish dawamida bu jinayetke a'it yéngi ispatlar dawamliq otturigha chiqip, xitayning epti-beshrisi téximu ashkarilandi. Buningdin kéyinki mesile, xelq'ara jem'iyet bu qirghinchiliqni toxtitish üchün néme ishlarni qilishi kérek?

Kommunizm qurbanliri xatire sariyi fondi 10-iyun küni Uyghurlarning nopus üstünlüki we bashqa imtiyazlirini yoq qilishqa urun'ghan xitayning mustemlikichilik siyasiti, Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliq we buni toxtitish üchün némilerni qilish kérekliki heqqide tor muhakime yighini ötküzdi.

Yighin'gha kommunizm qurbanliri xatire sariyi fondining xitay ishliri tetqiqatchisi adriyan zéniz, Uyghur rayonidiki irqiy qirghinchiliqning yéngi ispati heqqide söz qildi. U 2017-yildin 2019-yilghiche Uyghur nopusining köpiyish nisbitining 80 pirsent töwenligenlikini, kelgüsi 20 yilda Uyghur nopusining az dégende 4 milyondin 5 milyon'ghiche kem tughulidighanlqini otturigha qoydi. U buning ashuruwétilgen san emeslikini bildürüp mundaq dédi: “Menche, xitayning hazir üch bala tughushqa yol qoyushini sélishturma qilsingiz, bashqiche ehwalni körisiz. Yeni, Uyghur nopusining köpiyish siziqi men körsetken sandinmu yuqiri bolidu. Kem tughulidighan nopus 4 milyondin 5 milyon'gha örleydu”. U yene xitayning nopus qirghinchiliqi heqqide toxtilip mundaq dédi: “Menche, ulargha (xitaylargha) qoyup berse, Uyghurlarning tughulush nisbitini nöl pirsen'ge chüshürgüsi bar. U halda Uyghur jem'iyiti weyran bolidu. Sizning emdi balingiz bolmisa, ma'arip sistémingiz bolmisa héchnéme qilalmaysiz. U chaghda balingizni xitaylar arisigha chéchiwétishke mejbur bolisiz. Balingizni oqutidighan mektep bar, emma u xitaylarning mektipi, chünki bu mektepning etrapida Uyghurlar qalmighan bolidu”.

Bu muhakime yighinida washin'gton uniwérsitétining proféssori, Uyghurshunas shan robérts, xitayning Uyghur rayonini mustemlike qilish tarixini qisqiche bayan qildi. Uning bildürüshiche, ching sulalisi dewride manjular Uyghurlarni yerlik begler arqiliq bashqurghan bolup, Uyghur rayoni hazirqidek mustemlikiliship ketmigen. 1911-Yildiki shinxey inqilabidin kéyin milletchi xitaylar Uyghur rayonigha az sandiki xitaylarni köchürgen bolsimu, assimilyatsiye siyasitini bügünkidek küchlük élip baralmighan. Omumyüzlük assimilyatsiye we qirghinchiliq kommunist xitay hakimiyitidin bashlan'ghan, 1990-yildin kéyin kücheygen, 2017-yildin kéyin ewjige chiqqan. U xitayning bügünki nopus qirghinchiliqi heqqide köz qarishini bildürüp mundaq dédi: “Xitay hökümitining asasliq meqsiti Uyghurlarning nopusini azlitish we tarqaqlashturush, shundila xitay hökümiti ularni xalighan jaygha orunlashturup, özini tereqqiy qilduridu. Menche xitay hökümitining Uyghurlarni pütünley yoq qiliwetküsi yoq, emma ularning nopusini azlitishqa urunuwatidu. Xitay hökümiti Uyghurlar bilen bashqa milletlerni qoshuwétish arqiliq, Uyghurlarni bu rayondiki ishlargha arilishalmaydighan qoshumche millet ornigha chüshürmekchi boluwatidu”.

Shan robértis ependi bu muhakime yighinida otturigha chüshken “Xitay némishqa Uyghurlarghila qirghinchiliq yürgüzidu?” dégen so'algha jawab bérip, Uyghur rayonining xitay üchün muhim istratégiyelik jay ikenlikini, emma Uyghurlarning asanliqche assimilyatsiye bolmaydighan millet ikenlikini, shunga xitayning ulargha térrorluq qalpiqi kiydürüp zerbe bérish we qirghinchiliq yürgüzüsh yoligha mangghanliqini éytip ötti.

Oxayo shtati sénsinati uniwérsitéti qanun institutining proféssori, adwokat rosénbérg xanim irqiy qirghinchiliqning niyet we herikettin teshkil tapidighan jinayet ikenlikini, xitay hökümitining irqiy qirghinchiliq niyitining 2014-yilila bashlan'ghanliqini, 2017-yil resmiy heriketke ötkenlikini, Uyghur ayallirining tughutini cheklesh we tughmas qiliwétish qilmishlirining özila irqiy qirghinchiliq ikenlikini tekitlidi we bir qanche tewsiyelirini otturigha qoyup mundaq dédi: “Aldi bilen, men doktor adriyan zinizning yéngi doklatida otturigha qoyulghan nuqtigha ishinimen. Barliq döletler xitayda yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliqqa ishinip, shu boyiche qarar chiqirishi kérek؛ ikkinchidin, biz choqum téximu yaxshi siyaset we sistéma berpa qilip, irqiy qirghinchiliqning xetirini iz qoghlap tekshürüshimiz kérek. Shundila biz kelgüside ‛bu ishqa mes'ul bolaliduqmu-yoq˂ dep olturmaymiz, belki ˃biz qayta yüz bermeslikke wede qilghan bu ishta mes'uliyitimizni ada qilduq˂ déyeleymiz”.

Rosénbérg xanimning qarishiche, xitayning jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep jakarlash bolsun yaki u jinayetning xetirini bahalash bolsun, hemmidin muhimi uni toxtitish üchün siyaset tüzüsh, heriket qollinish kérek iken. Xelq'ara jinayi ishlar soti xitayning jinayitini “Irqiy qirghinchiliq” dep békitken teqdirdimu, xitaygha tesir qilalmaydiken. Peqet her qaysi döletler we hökümetler birlikte heriket qollinip, xitaygha bésim peyda qilsa andin uning ünümi bolidiken.

Shan robértis ependi Uyghur rayonida dawamlishiwatqan irqiy qirghinchiliqni toxtitish üchün, bu jinayetke qarshi döletlerning, shirketler we istémalchilarningmu xitaygha iqtisadiy bésim qilishi kéreklikini, emma eng ünümlük usulning yenila diplomatik heriket ikenlikini bildürdi.

Tetqiqatchi adriyan zénizmu bu heqtiki köz qarishini bayan qilip mundaq dédi: “Irqiy qirghinchiliqning xetirini del waqtida bahalash, andin emeliy qedem élip uni tosidighan heriketlerni qollinish kérek. Irqiy qirghinchiliqning aldini alghan, uni jazalighan yaki bashqa tedbirlerni qollan'ghan birer dölet, birer örnek barmu? bu mesilini oylap béqishimiz kérek. Méning qarishimche, Uyghur jama'iti barghanséri ümidsizlinip kétiwatidu. Chünki hazir nurghun ispatlar otturigha chiqti, köpligen taratqular xewer qildi. Bezi hökümetler we parlaméntlar u jinayetni ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep békitti, emma anche köp heriket bolghini yoq. Men buninggha ejeblinimen. Menche, qanun mutexessisliri we ammiwi teshkilatlar konkrét heriket qollinip, hökümetlerge “Sen buni qilsang bolidu, némishqa qilmaysen” dep signal bérishi kérek, menche bu kéyinki qedemde qilidighan ishlar”.

Rosénbérg xanimmu bu nuqtini tekitlep mundaq dédi: “Biz heriketni körüshke, nahayiti konkrét ishlar arqiliq bu jinayetni ayaghlashturushqa mohtaj. Biz qanun bilen siyaset heqqide gep qilghanda her xil kespiy sözlerni ishlitip melum bir pakitni, yeni shu insanlar uchrighan ziyankeshlik we azabni yoshurushqa tirishimiz. Biz bu irqiy qirghinchiliqni peqet qebih jinayet bolghanliqi üchünla emes, u jinayet keltürüp chiqarghan ghayet zor ziyankeshlik sewebidin toxtitishqa tirishishimiz kérek”.