Хитай уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқ җинайитини йошурушта қандақ васитә қолланди?

2020-Йили 1-сентәбир сәйшәнбә күни хитай ташқи ишлар министири ваң йи германийәниң берлинға зиярәткә кәлгәндә, йүзигә ниқаб тақиған бир аял намайиш қиливатқан көрүнүш. 2020-Йили 1-сентәбир, берлин

Пүтүн дуняниң диққити ғәззәдә болуватқан вә мутләқ көп қисим дөләтләр исраилийәни “ғәззәдики мусулманларға ирқий қирғинчилиқ йүргүзүватиду” дәп әйибләватқан бир мәзгилдә, хитайниң 7 йилдин буян уйғур районида давамлаштуруватқан қаратмилиқ вә системилиқ бастуруш һәрикити, америка қатарлиқ дөләтләр “ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт” дәп атиған җинайәтлири йәнила көплигән дөләтләрниң тегишлик диққитини қозғиялмиди, хитайни қоллайдиған дөләтләрниң авази хитайниң җинайитигә қарши чиққан авазларни бесип кәтти вә бу әһвал йәнила давамлашмақта.

19-Июн, “асия вақти гезити” дә елан қилинған “ғәззә немишқа шинҗаңдин көп диққәт қозғайду?” намлиқ мақалидә, ғәззәдә йүз бериватқан ишларға берилгән диққәт-етибариниң, уйғур районидики ирқий қирғинчилиққа диққәт бериштин нәччә һәссә ешип чүшкәнлики, чүнки хитайниң йиллардин бери уйғур қатарлиқ милләтләргә йүргүзүп келиватқан ирқий қирғинчилиқ җинайитини йошуруш үчүн иқтисадий күчи вә дипломатик тактикилирини ишқа салғанлиқини, демократик дөләтләр билән хитайдин мәнпәәт күтидиған җәнубий йерим шар дөләтлири оттурисидики аң-идийә пәрқиниң буниңға имканийәт яритип бәргәнликини оттуриға қойған.

Мақалидә мундақ дейилгән: “исраилийәниң ғәззәгә қилған һуҗуми барлиқ хәвәрләрниң баш темиси болди, пүтүн дунядики аммиви тәшкилатлар исраилийәгә қарши намайишқа қозғилип кәтти, һәр қайси дөләт рәһбәрлири исраилийәни әйиблиди. 2023-Йил 12-айда, б д т мутләқ көп аваз билән уруш тохтитишни тәләп қилди. 2024-Йил 5-айда, б д т омумий кеңиши 9 ға қарши 143 аваз билән, пәләстинни б д т ға әза дөләт қилишни илгири сүрүшни қарар қилди. Бу әһвал мустәмликә қилинған бир хәлққә - хитайдики уйғур вә башқа мусулман милләтләргә зиянкәшлик қиливатқан хитайға дуняниң көз юмуши билән рошән селиштурма һасил қилди. 2022-Йил 10-айда б д т ға әза дөләтләр 17 гә қарши 19 аваз билән б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң шинҗаң мәсилиси тоғрулуқ музакирә қилишиға тосқунлуқ қилди. Ғәззәгә селиштурғанда, шинҗаңниң дуняға тонулуши вә қозғиған ғәзипи төвән болди, буни нөвәттики хәлқарада шәкилләнгән икки хил вәзийәт, йәни демократик дөләтләр билән җәнубий йерим шар дөләтлири арисидики аң-идийә бөлүнүши вә хитайниң иқтисад һәм дипломатийә арқилиқ өзигә тәрәпдар топлиши арқилиқ чүшәндүргили болиду”.

Бу мақалиниң аптори, һавайдики шәрқ-ғәрб тәтқиқат орниниң алий тәтқиқатчиси дений рой (Denny Roy) зияритимизни қобул қилип йоллиған җавабида мундақ дәйду: “пүтүн дуня ғәззәгә көңүл бөлүп, уйғурларни ташлап қойди десәкму болмайду. Бир қисим дөләтләр хитай һөкүмитиниң уйғурларға елип бериватқан қәбиһ җинайәтлиригә сәл қаримайду, әмма ғәззәдики уруш башланғандин кейин бу диққәт сәл азийип қалди. Хитай өзиниң җинайәтлирини йошурушта мувәппәқийәт қазиналмиди, әмма көплигән һөкүмәтләрни бу җинайәткә көз юмушқа көндүрүштә мәлум нәтиҗә қазанди”.

Вашингтон шәһиридики “уйғур тәтқиқат мәркизи” ниң директори абдулһаким идрис дунядики көп қисим дөләтләрниң уйғур ирқий қирғинчилиқиға сәл қаришидики сәвәбләр вә хитайниң буниңда ойниған роли һәққидә тохталди.

Мақалидә көрситилишичә, хитайниң уйғурларға елип барған җинайәтлириниң испати толуқ. Әмма хитай һөкүмити “сиясий ислам уйғурларни әсәбий унсур, миллий бөлгүнчи, зораван террорчиларға айландурувәтти. Уларни қәтий өзгәртиш керәк” дегәнни көтүрүп чиқип, дуняға җар селип кәлди. Һалбуки, хитай бу һәрикәтни башлиғандин тартип түрлүк-түмән баһаниләр билән милйонларчә инсанни түрмә-лагерларға солиди, қул қилди, басқунчилиқ қилди, өлтүрди, йәни интайин йошурун усулда ирқий қирғинчилиқ йүргүзүп кәлди. Бир яқтин, иқтисад вә дипломатийә җәһәттин зор тиришчанлиқ көрситип, бу җинайәтлирини ақлашқа, көз бояшқа урунди.

Мақалидә мундақ дейилгән: “испатлар шуни көрсәттики, тутқун қилинған уйғурлар ичидә өлгәнләр наһайити көп. Хитай әмәлдарлири өлтүргән уйғурлар нәччә миңға бериши, һәтта ғәззә урушида өлтүрүлгән пәләстинликләрдинму көп болуши мумкин. Әмма бу йәрдики пәрқ шуки, ғәззәдики хамас һөкүмити урушта өлтүрүлгән пәләстинликләрниң санини ашуруп елан қилишқа хуштар, хитай һөкүмити болса түрмә-лагерда өлгән уйғурларниң санини җан җәһли билән йошуриду вә буниңдики ғәризи ениқ”.

Америка като институтиниң тәтқиқатчиси мустафа ақйол (Mustafa Akyol) бу мақалидә оттуриға қоюлған пикирләргә бир нәрсә дейәлмәйдиғанлиқини билдүрүп: “исраилийә әлвәттә көпрәк әйиблиниватиду, чүнки қиливатқанлири ашкара. Һәммә адәм уни көрүватиду. Әмма хитайниң қиливатқанлири бәк йошурун, бәк мәхпий” деди.

Ечинарлиқ йери шуки, җәнубий йерим шардики дөләтләр, болупму әрәб дөләтлири, африқа дөләтлири, латин америкаси дөләтлири хитайни қоллаватқан болуп, б д т да улар сан җәһәттә үстүнлүкни игиләп, америка қатарлиқ демократик дөләтләрни пассип әһвалға чүшүрүп қоймақта икән.

Тәтқиқатчи дений рой хитайни қоллаватқан дөләтләрниң әмәлийәттә хитайниң җинайитигә шерик икәнликини билдүрүп мундақ дәйду: “әгәр хитайни қоллаватқан шу дөләтләр хитайға бесим қилип, уйғурларға йүргүзүлүватқан қәбиһ зиянкәшликни тохтитишни тәләп қилса иди, хитай бу сияситигә қайта қарап чиқип уни юмшитишқа мәҗбур болатти. Әмма у дөләтләр бу мәсилигә сәл қариғанчә, хитайға келидиған бесим шунчә аз болди. Шуңа мәлум мәнидин ейтқанда, у дөләт һөкүмәтлириму бу җинайәткә шериктур”.

Мақалидә ейтилишичә, хитай һөкүмити җәнубий йерим шардики дөләтләр билән мунасивитини яхшилап, уларниң авази арқилиқ өзигә келидиған тәнқид вә бесимларни азайтқан. У дөләтләрниң көп қисми ислам дөләтлири болуп, һөкүмәтлири вә исламий тәшкилатларму хитайниң җинайитини қоллиған. Мәсхирилик йери шуки, хитай һөкүмити ислам динини “мәниви кесәллик”, “үч хил күч” ниң мәнбәси дәп қариған, “әсәбийлик” дегән сөзниң орниға “диний әсәбийлик” дегәнни ишләткән вә бу арқилиқ ислам динини йоқитиш ғәризини ашкарилиған. Шундақ болушиға қаримай, ислам дөләтлири вәкиллири вә ислам тәшкилатлири хитайға арқа-арқидин зиярәткә келип, хитайниң “шинҗаң сиясити” ни махтиған. Хитай бу йәрдә қандақтур “үчинчи дуня әллириниң һамийси” болувалған болуп, пәләстинни қоллиған болувелип, әрәб дунясиниң яхши көрүшигә еришкән. Әрәб-ислам әллириниң американи өч көридиған, хитайни дост көридиған әнәнисиму буниңда чоң рол ойниған. Йәнә келип, бу дөләтләр хитайниң “бир бәлбағ бир йол” қурулушидин мәнпәәт елишни күтүп, хитайни толуқ қоллайдиған мәйданға өткән. Хитай йәнә оттура шәрқ дөләтлиридики таратқулар билән һәмкарлишип, хитайға пайдилиқ тәшвиқатларни қанат яйдурған, ғәрб дунясиниң кишилик һоқуқ тиришчанлиқини “сиясий ғәрәз” дәп қарилиған. Хитайниң бу тактикилири үнүм бәргән, уйғурларға һесдашлиқ қилидиған мусулманлар җәмийитиму өз дөлитидики падишаһ-әмирләргә бойсунған вә арқидин ғәззәдики мусулманлар үчүн күрәш қилиш сепигә атлинип, уйғурларни ташлап қойған.

Абдулһаким идрис әпәндиниң билдүрүшичә, гәрчә һазирқи әһвал шундақ болсиму, уйғур ирқий қирғинчилиқини тохтитишта җәнубий йерим шардики дөләтләрму муһим рол ойнайдикән.

Мақалидә ейтилишичә, һазир уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқ җинайитини инкар қилип, хамасни қоллаватқан дөләтләр хитай, русийә, шималий корейә, иран қатарлиқ мустәбит дөләтләр гуруһини шәкилләндүргән; ғәззәдики уруш башланғандин кейин хитай бирдинла исраилийәгә қарши, йәһудийларға қарши учурларни көпләп тарқатқан. Йәнә бир җәһәттин, уйғурларни қоллаватқан дөләтләр америка, әнгилийә, канада, германийә, фирансийә қатарлиқ демократик дөләтләр болуп, улар мустәбит дөләтләр гуруһини тәһдит дәп қарап, уларға қарши бирлик сәп шәкилләндүрмәктә икән. Демәк, бүгүнки күндә кишилик һоқуқ мәсилиси йеңи соғуқ мунасивәтләр урушиниң бир қисмиға айлиниватқан болуп, әмма ғәззәдики мусулманларни қоғдашқа җан пидалиқ көрситиватқан дуняниң, болупму мусулманлар дунясиниң уйғурларға кәлгәндә пәрвасиз болуши, һәтта хитай тәрәптә туруши әң ечинарлиқ бир мәсилигә айлинип қалған.