Uyghur irqiy qirghinchiliqi, xitayning “Térrorluqqa qarshi turush siyasiti” ni özgertishi bilen axirlishamdu?

Birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari mishél bachélit 2022-yili 31-awghustta xitaydin kelgen zor tosalghulargha qarshi mingteslikte élan qilghan “Shinjangning kishilik hoquq doklati” ikki yildin buyan Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishta héchqandaq rol oyniyalmay keldi. Uyghurlar üstidiki irqiy qirghinchiliq dawam qiliwatqan bügünki künde, b d t kishilik hoquq ishxanisi 27-awghust tuyuqsiz “Shinjangning kishilik hoquq doklati” élan qilinip ikki yildin kéyinmu, xitay siyasitide yenila “Mesile mewjut” luqini bildürdi. Bir qanche yillardin buyan amérika bashchiliqidiki gherb döletliri xitayning Uyghurlar üstide irqiy qirghinchiliq élip bériwatqanliqini étirap qilish we eyiblesh bilen birge, xitaygha iqtisadiy jaza yürgüzüp keldi. Emma xitay bu xil eyibleshlerni izchil ret qilip, özining pak we gunahsiz ikenlikige xelq'ara jama'etni ishendürüshke tirishti. Bu seweblik hetta saxta teshwiqatlarni pütkül dunya miqyasida keng kölemde élip bérish bilen birge, chet eldiki bir qisim Uyghurlarning xitaygha qaytip tughqan yoqlishigha yol qoyush qatarliq yollar bilen, irqiy qirghinchiliq dewasi qiliwatqan Uyghurlar we ularni qollawatqan gherb dunyasini xitaygha “Bohtan chaplash” bilen qarilashqa bashlidi.

B d t kishilik hoquq ishxanisining bildürüshiche, ular 2023-yili féwraldin bashlapla jenwede xitay rehberliri bilen bir qatar munazirilerni bashlighaniken. Hetta b d t kishilik hoquq komitétining aliy rehbiri wolkér türkmu bu yil 26-maydin 1-iyun'ghiche mexsus bir guruppa xadimlarni béyjinggha ewetken. Bu guruppa xadimlar béyjinggha barghandin kéyin xitay da'iriliri bilen xitayning “Térrorluqqa qarshi turush siyasiti we jinayi ishlar, edliye sistémisi” heqqide mexsus munazire élip barghan. Shundaqla xitaydin “Térrorluqqa qarshi turush siyasiti” ni “Azsanliq milletlerning irqiy kemsitishke uchrimasliq” heqqidiki xelq'ara qanun'gha uyghunlashturushni telep qilghan.

Derweqe, ikki yildin buyan Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish üchün birer emeliy qedem almighan birleshken döletler teshkilati bügün zuwan'gha kélip, özlirining “Uyghur mesiliside sükütte emes” likini bildürdi. Emma mesile, b d t kishilik hoquq komitétining béyjingdin “Térrorluqqa qarshi turush siyasitini özgertishni telep qilish” i bilenla hel bolamdu?

Biz waqitni 2022-yili 8-ayning 31-künige sürüp, eyni waqitta b d t kishilik hoquq komitétining sabiq aliy rehbiri mishél bachélét élan qilghan “Shinjangning kishilik hoquq doklati” gha qayta bir nezer sélip baqayli.

Mezkur doklatta, aldi bilen Uyghur élining arqa körünüshi we hazirqi weziyiti heqqide chüshenche bérilgendin kéyin, xitay békitken térrorluq we ashqunluqqa alaqidar qanun we siyasetler ramkisi tonushturulghan. Andin jaza lagérlirini öz ichige alghan halda Uyghur qatarliq milletlerning erkinlikining qandaq tartiwélin'ghanliqi, jinayi ishlar we edliye sistémisi arqiliq tutqun qilish, jaza lagérlirining shara'iti, jismaniy jazagha uchrash ehwalliri we bashqa kishilik hoquq depsendichilikliri chüshendürülgen. Shundaqla til, medeniyet, diniy étiqad, shexsiyet hoquqi, ixtiyariy heriket hoquqi, perzentlik bolush hoquqi, xizmetke orunlishish hemde a'ililerning weyran qilinishi, öch élish qatarliq mesililer heqqide mexsus toxtalghan. Axirida xitay hökümitige teklipler otturigha qoyulghan. Shundaqla xitayning “Térrorluq we ashqunluqqa qarshi siyaset” liride éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichiliki mewjutluqi, insaniyetke qarshi jinayetning yüz bériwatqan bolushi mumkinliki heqqide axirqi yekünini chiqarghan. Mezkur doklat élan qilinip uzun ötmeyla, yeni 2022-yili 15-séntebir b d t kishilik hoquq ishxanisining qulluq tüzüm mesililiri alahide doklatchisi tomoya obokata zamaniwi qulluq tüzüm we mejburiy emgek heqqidiki musteqil doklatini tapshurghan. Mezkur doklattimu Uyghurlar we bashqa musulmanlarni asas qilghan xelqlerning shinjangda éghir kishilik hoquq depsendichilikige uchrawatqanliqigha da'ir küchlük ispatlarning barliqi yekünlen'gen.

Démek, Uyghur qatarliq milletlerning xitay teripidin kishilik heq-hoquqliri éghir derijide depsende qiliniwatqanliqi éniq. Emma bu xil insanliq heq-hoquq depsendichilikini peqet xitayning “Térrorluq we ashqunluqqa qarshi turush siyasiti” diki nuqsanlar seweblikla kélip chiqqan déyish toghrimu? méningche bu so'al her kimning estayidil oylinip béqishigha erziydu.

Amérika hökümiti xitayning Uyghurlar üstide atalmish “Térrorluq we ashqunluqqa qarshi turush” namida élip bériwatqan Uyghurlarning kishilik hoquqini depsende qilish siyasetlirining mahiyitini éniq tonup yetken. Bu sewebtin, 2021-yili 19-yanwar xitayning Uyghurlar üstide irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qiliwatqanliqini resmiy étirap qilghanidi. Lékin birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitéti téxiche xitay bilen bolghan söhbette xitayning térrorluqqa qarshi turush siyasetliridiki “Nuqsanlar” üstidila munazirileshken. Emma xitayning Uyghurlargha qarita “Térrorluq we ashqunluqqa qarshi turush” siyasiti ramkisi astida irqiy qirghinchiliq siyasiti yürgüzüwatqanliqini qet'iy türde we éniq étirap qilip, xitayni eyiblimigen. Bu wejidin, birleshken döletler teshkilatining Uyghur mesiliside béyjing bilen bolghan herqandaq shekildiki söhbitidin emeliy birer netije chiqmay kéliwatqanliqi éniq.

Bu nöwetmu birleshken döletler teshkilati kishilik hoquq komitéti yenila béyjing bilen “Térrorluqqa qarshi turush siyasiti we jinayi ishlar, edliye sistémisi” heqqide munazirileshken. Hetta xitaydin bu siyasitini xelq'ara qanun'gha uyghun shekilde “Tengshesh” élip bérishini telep qilghan. Bu bir külkilik ish emesmu? nawada xitayning Uyghurlargha artqan “Térrorluq” bohtani birleshken döletler teshkilati teripidin dawamliq étirap qilinip muzakire qilinidiken, u halda xitayning “Térrorluqqa qarshi turush” namida Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet sadir qilishini shuningdek kishilik hoquqni depsende qilishini tosushtin éghiz échish mumkinmu? birleshken döletler teshkilati shuni éniq chüshinishi kérekki, peqet xitayning “Térrorluqqa qarshi turush” qalpiqi astidiki siyasiti dawamlishidiken, u halda Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitishtin éghiz échish esla mumkin emes! birleshken döletler teshkilati xitayning kishilik hoquqni depsende qilishta we Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq siyasitini yürgüzüshte “Térrorluq we ashqunluq” ni seweb körsitishini, her qandaq wasite we ussul qollinip irqiy qirghinchiliqni dawamlashturushini qet'iy türde tosushi lazim.

[Eskertish: bu obzordiki qarashlar aptorning özige tewe bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu]