Mutexessisler: insaniyet medeniyitige hesse qoshqan Uyghurlarni irqiy qirghinchiliq bilen yoqitiwétish mumkin emes

Yéqindin buyan türkiyediki bezi ilmiy zhurnallar we bashqa ammiwi axbarat sehipiliride Uyghurlarning siyasiy weziyiti, medeniyiti we teqdirige a'it maqaliler we közqarashlarmu köpiyishke bashlidi. Ene shundaq maqalilerning biri türkiye tashqi siyasiti tetqiqat merkizining resmiy tor sehipiside élan qilin'ghan “Uyghur aptonom rayonidiki xitayning bésim siyasetliri we xelq'araliq qarshiliqlar” dep atalghan bir tetqiqat maqalisidur. Bu maqalini türkiye tashqi siyasiti tetqiqat merkizining tetqiqatchisi shundaqla bélorusiye dölet uniwérsitéti xelq'ara munasiwetler fakultétining aspiranti, türk qizi fatmanur tashchidur. U, maqaliside Uyghurlarning tarixi, medeniyiti, ijtima'iy we siyasiy mesililiri, xitayning bésim siyasiti we türkiyening Uyghurlargha qarita tutqan siyasiti toghrisida analiz yürgüzgen.

Maqale mundaq bashlan'ghan: “Uyghurlar, uzun tarixqa we chongqur yiltiz tartqan medeniyet we en'enige ige xelq bolup, tarixtin buyan dunya medeniyitige zor töhpe qoshqan. Dunyada “Sherqiy türkistan” dep tonulghan xitayning kontroli astida qalghan “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” esirlerdin buyan Uyghurlarning ana wetini bolup kelgen. Uyghurlar tarixta köktürk dölitidin tartip oxshimighan dölet qurulmisi astida musteqil yashap kelgen bolup, 1884-yili manju impériyesi ishghal qiliwalghandin kéyin ularning wetini shinjang ölkisi dégen namgha özgertilgen bolsimu biraq Uyghurlar musteqilliq iradisidin waz kechmestin 1930-yillarda musteqilliq herikiti bashlighan, netijide 1933-yili sherqiy türkistan islam jumhuriyiti qurulghan bolsimu put tirep turalmighan. 1944-Yili sowét ittipaqining qollishi bilen ikkinchi sherqiy türkistan jumhuriyiti qurulghan bolup, 1949-yili xitay qizil armiyesining ishghaliyiti bilen yimirilgen. Uyghurlar 1949-yili musteqilliqini yoqitip xitay kommunist partiyesining tajawuzchiliqigha uchrighan kündin bashlap Uyghurlarning ijtima'iy hayati, bolupmu siyasiy we iqtisadiy sahesi éghir ziyan'gha uchrighan”.

Maqale yene mundaq dawam qildurulghan: “Xitay ishghaliyiti astida yashashqa mejburlan'ghan sherqiy türkistan xelqi esirlerdin buyan qolgha keltürgen shanliq tarixini untuldurush, mol medeniyiti weyran qilinish, tili özgertilish, kélechek nesli assimilyatsiye qilinish qatarliqlargha duch kelmekte. Xitay hakimiyitining uzun yildin buyan yürgüzüp kéliwatqan ‛bölüp we parchilap bashqurush‚ siyasiti hélihem dawamlashmaqta”.

Tetqiqat maqalisining axirida mundaq déyilgen: “Uyghurlar qimmetlik medeniyet mirasliri we dunya medeniyitige qoshqan töhpisi bilen tarixta muhim orun'gha ige xelqtur. Biraq xitayning Uyghur aptonom rayonida yürgüzüwatqan bésim siyasiti Uyghur xelqining medeniyiti, milliy kimliki we dini étiqadigha tehdit séliwatidu. Xelq'ara jem'iyetler bu kishilik hoquq depsendichilikige qarshi naraziliqini ipadilep xitay hökümitige bésim ishlitiwatidu. Uyghurlarning heq-hoquqlirini we medeniyet miraslirini qoghdap qélish üchün xelq'araliq hemkarliq we ittipaqliq intayin muhim. Bu jehette Uyghur xelqi duch kelgen qiyinchiliqlarni tonup yétish, ularni qollash pütkül insaniyetning bash tartishqa bolmaydighan muhim burchidur”.

Türk dunyasi yürk türkmen birlikining bash katipi, tetqiqatchi jemal aqqush ependi fatmanur tashchi xanimning maqaliside otturigha qoyulghan pikirlerni qollash bilen birge özining Uyghurlarning qoshqan medeniyet töhpisi, bolupmu uning milliy we siyasiy teqdiri heqqidiki qarashlirini ortaqlashti.

RFA/Arslan

Jemal aqqush ependi mundaq dédi: “Sherqiy türkistan qedimki türk medeniyitining tunji bolup meydan'gha kelgen asasiy merkezliridin biri bolup, bügünki künde medeniyet uqumidin söz achidighan bolsaq, sherqiy türkistan we Uyghurlarni tilgha almastin medeniyettin söz échish mumkin emes. Türk tarixida tonulghan tunji besh sheherdin balasaghun, qeshqer, turpan, ürümchi qatarliq sheherler qedimki türk medeniyitimiz üchün alahide ehmiyetke ige sheherlerdur. Bu rayonlar muhim medeniyetlerni berpa qildi we katta alimlarni yétishtürdi, yüsüp xas hajip, mehmud qeshqiri qatarliq qimmetlik alimlirimiz, mutepekkurlirimiz bu diyarlarda yétiship chiqti”.

Uyghurlarning türkiy xelqler medeniyiti, bolupmu insaniyet medeniyitige zor töhpe qoshqan bir xelq bolush bilen uning bügünki künde xitay hökümiti teripidin irqiy qirghinchiliq we medeniyet qirghinchiliqigha duch kéliwatqanliqi gherb döletliridiki tetqiqatchilarningla emes belki türkiyediki mutexessislerningmu diqqitini tartqan mesile bolmaqta. Ene shu xildiki qarashtiki mutexessislerdin biri, istanbul tijaret uniwérsitéti insanshunasliq we ijtima'iy penler fakultéti oqutquchisi, özbék doktor zébinisa kamalowa xanim, Uyghurlarning insaniyet we türk xelqliri medeniyitige zor töhpe qoshqan xelq bolush bilen uning xitay yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq bilen hergizmu yoqilip ketmeydighanliqini otturigha qoydi.

U mundaq dédi: “Bügünki künde heqiqeten Uyghurlar peqet jismaniy jehettin qirghinchiliqqa uchrap qalmastin belki medeniyet qirghinchiliqigha uchrawatidu, gherbiy türkistandiki besh türkiy jumhuriyet ötken esirde char rusiye teripidin bésiwélin'ghan we sowét ittipaqining zulmi astida yashaytti, sitalin tunji ishini milletning ziyaliylirini qirghin qilish bilen bashlighanidi, chünki milletning pikir-tepekkur qilidighan we qelemkesh yazghuchilarni yoqatqandin kéyin u milletni yoq qilish we yaki assimilyatsiye qilish asan'gha toxtaydu, hazir xitay xuddi shu usulni qollinip Uyghur ziyaliylarni yoqitiwatidu, pikir qirghinchiliqi yürgüzüwatidu, shuning bilen birge Uyghurlarni assimilyatsiye qilip xitaylashturushqa urunuwatidu, emma buni hergiz emelge ashuralmaydu. Chünki shunche küchlük sowét ittipaqi shunche qirghinchiliq yürgüzüp xelqni yoqitishqa orun'gha bolsimu bügünki künde, özbék, qazaq, qirghiz we türkmen medeniyiti yoqap ketmey qaytidin janlandi. Uyghurlar bolsa medeniyet jehette chongqur yiltiz tartqan küchlük bir xelq bolush süpiti bilen héch qachan yoq bolup ketmeydighanliqigha ishinimen, bu weten dewasini, bu milliy dewa bayriqini yuqiri kötürüp turuwatqan dunyaning her qaysi jaylirida aktip insanlar mewjut, bu insanlar toxtapla qalmaydiken sherqiy türkistandiki qirghinchiliqning héch tesiri bolmaydu, zulum bashlan'ghan orun eslide zalimning yoqilishining bashlinish nuqtisi bolidu, bügünki künde xitay kommunist partiyesi zulum qilish bilen özining yoqilishini bashlighan boldi. Xitay kommunistliri haman bir küni weyran bolidu, biz buninggha ishinimiz, qisqa waqit ichide bu asaretning tügigenlikini közimiz bilen körimiz we azad weten qoynida erkin Uyghur balilarning shadliq külkisini anglaymiz”.

Doktor zébinisa xanim, Uyghurlarning türk xelqliri medeniyitige zor töhpe qoshqan bir xelq bolush bilen türk xelqining siyasiy, medeniyet we til tarixini Uyghurlarning oynighan rolidin ayrip yézish mumkin emeslikini bildürdi. U, mundaq dédi: “Türk dunyasining tünji sheherleshken xelqi Uyghurlar we sherqiy türkistan bilen eyni zamanda gherbiy türkistandiki biz özbékler bir medeniyetning warisliri yaki bir medeniyet derixining oxshash shaxliri bolimiz. Biz türkiyede qedimki medeniyetlirimizni tonushturushqa éhtiyaj barliqini hés qiliwatimiz, chünki biz özimizni türk dunyasining bir parchisi dep qarighan bilen u yerdiki medeniyet we tarixi arqa körünüsh türkiyede yéterlik tonulmighan, biz bu yerde bar imkaniyetlerdin paydilinip neq meydanda tesewwurni janlandurup medeniyitimizni tonutush üchün teshwiqat élip barimiz. Uyghurlar türkiyediki uygarliq (UYGARLIK) sözining esli menbesini namayan qilidighan bolup, bu oqum Uyghurlarning medeniyitini közde tutup atalghan. Türk dunyasi we türkiy xelqler arisida Uyghurlar tunji bolup sheherlishish medeniyitige ötken, tunji bolup metbe'eni ijad qilghan, tériqchiliq, sherqiy türkistanida tunji bolup bashlan'ghan. Uningdin bashqa tunji türk islam döliti dep atalghan qaraxaniylar döliti sherqiy türkistanda qurulghan. Türk tilining asasiy bolghan mehmud qeshqirining esiri ‛türkiy tillar diwani‚, yüsüp xas hajipning ‛qutadghubilik‚ dégen nadir esiri hem sherqiy türkistanida yézilghan we bu, medeniyet üchün menbe bolup kelgen. Shuning üchün Uyghur tili-edebiyati bügünki türk dunyasi mirasida chongqur orun alghan, buni biz elwette küntertipke keltürüshimiz kérek. Uyghurlar bügünki künde siyasiy mesile bolush süpiti bilen xelq'ara jama'etning neziride xitayning ishghali astidiki bir millet süpitide qariliwatidu. Uyghurlarni dunya bu jehettin qobul qilidu”

Doktor zébinisa kamalowa xanim Uyghurlarning medeniyetlik we ilim meripetlik xelq ikenlikini dunyagha tonushturush kéreklikini tekitlep mundaq dédi: “Uyghurlarning qimmetlik medeniyitini pütün dunyagha tonushturushimiz kérek, qolimizdiki eserler arqiliq Uyghurlarning peqet türk dunyasi üchün emes belki pütün dunyadiki insaniyet üchün katta töhpe qoshqan xelq ikenlikige diqqet tartishimiz we tonutushimiz kérek. Bügünki künde Uyghurlarni dunyagha tonutush üchün, birleshken döletler teshkilati pen-ma'arip we medeniyet teshkilati (UNESCO) teripidin qoghdilidighan orun dep tizimgha élin'ghan ‛turpan kariz quduqliri‚ we ‛türkiy tillar diwani‚ gha oxshash medeniyet eserlerni tonushturush arqiliq Uyghurlarning medeniyet we ilim-meripetlik xelq ikenlikini dunyagha köprek bildürüshimiz kérek. Türk tarixi we türk edebiyatining tereqqiyati nuqtisidin Uyghur tarixi we tilini ayrip chüshinidighan bolsaq türk tarixida héch nerse qalmaydu, shuning üchün Uyghurlarning tarixi, tili we medeniyet mirasi pütün türk dunyasi üchün muhimdur”.