Tetqiqatchilar “Uyghur irqiy qirghinchiliqi” gha qandaq pozitsiyede boluwatidu?
2023.11.21

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaritilghan zulumi éship bériwatqan bir weziyette, bir qisim Uyghurshunas tetqiqatchilar otturigha chiqip dunya ilim sahesi bolsun yaki herqaysi dölet hökümet apparatliri, xelq'araliq teshkilatlar we keng ammini Uyghur weziyitidin xewerdar qilishta muhim rol oynap keldi.
Emma ilim sahesidiki bir qisim akadémiklar we qanunshunaslar bu heqte yéterlik delillerning yoqlighini tekitlep, bu mesilide éniq pozitsiye bildürüshtin özini qachuruwatqan ehwallarmu bar. Uning üstige xitay hökümiti bu ishqa zor küch serp qilip, chet ellerdiki xitaygha mayil idiyediki kishilerni sétiwélip, ularni amal bar irqiy qirghinchiliqni yépish we inkar qilish üchün özi üchün xizmet qildurup kelmekte.
Lékin Uyghurshunas tetqiqatchilarning xitayning Uyghurlargha qarita qirghinchiliq, hetta medeniyet qirghinchiliqi siyasiti yürgüzüwatqanliqini izchil tekitlimekte. Bu birqism alimlar xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasiti'ini tenqidleshtin toxtap qalmidi. Ular özlirining tenqidiy qarashlirini hazirmu dawamlashturmaqta. Bu jeryanlargha nezer salsaq, ilgiri awstraliyelik tarixchi dawid broféy ((David Brophy bu hadisige qarita “Xitaygha qaritilghan herqandaq bir tenqidtin özini qachurush dégenlik zulumgha qarshi turush we hel qilish charisi tépishtiki siyasiy mes'uliyettin ibaret exlaqiy mes'uliyettin qachqanliq bolidu” dep qattiq tenqid qilghanidi.
Aldi bilen 2018-yilliridin kéyinki, xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi we kishilik hoquq depsendichilikliri témisida, dunya éqim mesililiri sehniside yüz bergen talash-tartish we mulahizilerge nezirimizni aghdurayli:
2019-Yili öktebirde, xitay qanun we siyaset bilogining qurghuchisi we tehriri élizabét m. Linch (Elizabeth M. Lynch) Méhrigül tursun, gülbahar jélilowa we sayragül sa'utbay qatarliq birqanche neper jaza lagéri shahitlirining guwahliq sözliri arqiliq, xitay hökümitining Uyghur ayallirigha qaratqan dehshetlik zulumini dunya jama'etchilikige yorutup berdi we “Insaniyetke qarshi jinayet” qilip békitishni telep qildi.
Aridin ikki ay waqit ötkendin kéyin, washin'gtondiki aqillar ambiridin biri bolghan “Yershari siyasiti merkizi” ning tetqiqatchisi azim ibrahim (Azeem Ibrahim) yene bir qétim xelq'aragha xitayning jinayi jawabkarliqini sürüshtürüsh chaqiriqi élan qildi. Halbuki azim ibrahim “Nyu-york waqti géziti” de “Xitay hökümiti medeniyet qirghinchiliqi jinayi jawabkarliqigha tartilishi kérek” dégen mawzuda maqale élan qildi. Azim ibrahim xitayning islam dini we islam dinigha munasiwetlik milliy kimlik we Uyghur medeniyitini yoqitish, Uyghur kimlikini weyran qilishqa a'it bir qatar mesililerni ashkarilighan bolup, bu nuqtilar xitay hökümitining nöwettiki chékidin ashqan siyasitining négizi dep qaraydu.
Taki Uyghurshunas tetqiqatchi adréyan zénzning (Adrian Zenz) jeymistewon fondi jem'iyitige (Jamestown Foundation) özi teyyarlighan ilmiy doklati élan qilin'ghan'gha qeder, dunya miqyasidiki akadémik sahe, axbarat tori yaki qanun da'iriliride “Irqiy qirghinchiliq” dégen bu atalghu anche bek diqqetke érishmigen we keng tarqalmighan idi dep qarashqa bolidu. Mezkur doklat xitay hökümet da'irilirining mexpiy ashkarilan'ghan statistikiliri we höjjetliridiki pakitlar arqiliq, nechche onlighan lagér shahitlirining bergen guwahliqlirining heqiqet ikenlikini téximu ilgiri süridu, shuning bilen bir waqitta xitayning siyasitining oylighinimizdin bekrek wehshiy mahiyitini ashkarilap béridu. Arqidinla 2020-yili 7-ayning 1-küni, nyu-yorktiki fédératsiye tekshürüsh da'iriliri Uyghur élining lop nahiyesidiki bir jaza lagérigha qamalghan kishilerge a'it dep qaralghan adem chéchidin yasalghan toqulma buyumlarni qolgha chüshüridu. Eyni waqitta yehudiylargha qaritilghan natsistlarning “Irqiy tazilash” siyasitidimu del mushuninggha oxshash, jaza lagéridiki yehudiy mehkumlarning chachliridin paydilinip eskerlerge kéreklik kiyim-kéchek, ediyal qatarliq toqulma buyumlar ishlepchiqirilghanidi.
Kéyinrek yene xitayning Uyghur ayallirini mejburiy halda tughmas qilish siyasitige a'it bashqa doklatlarmu élan qilindi. Buning bilen xelq'ara jem'iyette köp sandiki kishilerge nisbeten, bu doklatlar birdek kishini chöchütidighan natsistlar qirghinchiliqining qayta tekrarliniwatqanliqini jezimleshtüridighan weziyet shekillendi.
Adréyan zénz kéyinki doklatlirida béyjing hökümitining Uyghur diyarida yürgüzüwatqan siyasiti étnik-irqiy qirghinchiliq herikiti bolup, birleshken döletler teshkilati ehdinamiside belgilen'gen jismaniy qirghinchiliqning besh türlük ölchimining kem dégende birige mas kélidu hemde xelq'ara jem'iyetni insaniyetke qarshi jinayetlerge nisbeten “Hel qilghuch tedbir” qollinishqa chaqirdi. En'gliyelik Uyghurshunas tetqiqatchi jo'enni smit finléy (Joanne Smith Finley) mu birleshme agéntliq sehipiside élan qilghan maqaliside, Uyghurlarning nopus köpiyishining cheklimige uchrishi we bashqa éghir ehwallarni merkez qilip tehlil yürgüzgen. Jo'enni smit finléy xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan nopus siyasitining Uyghurlarni millet süpitide qirip tügitishtek aqiwetke duchar qilidighanliqini, bu xil qirghinchiliqning kishilerning diqqitini tartalmasliqidiki seweb belki bu bir qétimliq keng kölemlik jiddiy qirghinchiliq bolmastin, belki uzun muddettin béri dawamliship kéliwatqan, tedrijiy halda qirip yoqitishtek alahidilikler bilen xaraktérlinidighanliqinimu ashkarilaydu.
2020-Yili yene Uyghurshunasliq saheside köp tekshürüsh we tetqiqatlarda bolghan derrén baylér maqale élan qilip, “Nöwettiki xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasiti belkim bir qétimdila Uyghurlarni yoqitiwételmeydu, emma ularning millet kimlikini ajizlashturup, xitaylishish qedimini tézlitidu”, dep körsitidu. Tarixchi jeymis milward “Muhapizetchi” gézitide öz közqarashlirini keskin teriqide ipadilep mundaq körsitidu: “Xitayning yéqindin buyan ashkarilan'ghan mejburiy emgek, a'ililerni ayriwétish we Uyghurlarning tughulush nisbitini cheklesh qatarliq qilmishliri ashkarilan'ghandin kéyin, shek-shübhisizki, xitay kompartiyesi we herqaysi da'irilerning qedimdin buyan ottura asiya zéminlirida yashap kelgen yerlik milletlerge yürgüzgen siyasiti, b d t ning irqiy qirghinchiliq shertlirining éniqlimisigha chüshidu dep qarar chiqirishqa bolidu”.
Shunimu qisturup ötüshke toghra kéliduki, bu weziyette tetqiqatchilar arisida xitayning Uyghurlargha qarita yürgüzülüwatqan qirghinchiliqni “Medeniyet qirghinchiliqi” dep ataydighanlarmu yoq emes. Bu bir türküm kishilerning neziride xitay hökümiti Uyghurlarning ichidiki serxillarni yeni sen'etkarlar, yazghuchilar, tetqiqatchilar, sha'irlar, diniy zatlar we tenheriketchiler qatarliqlarni tutqun qilghan yaki közdin yoqatqan. Xitay hökümiti bir medeniyetning eng yarqin namayendilirige haqaret qilish arqiliq Uyghur qatarliq türkiy millet xelqlirining ghururi we milliy éngini qattiq depsende qilmaqchi bolghan dep qaraydu. Shunga ular “Medeniyet qirghinchiliqi” dep atashni muwapiq körgen.
Bularning qatarida yene xitay tashlap bergen azghine “Yemchük” ke gol bolup, heqiqetni yoshuruwatqan
Gherblik sinolog (xitayshunas) yaki Uyghurshunaslar hem mewjut. Mesilen, yéqinda xitay hökümitining orunlashturushi bilen ruminiye, gérmaniye qatarliq döletlerdin bir qisim yash xitayshunaslar Uyghur diyarigha bérip kelgen we axbarat wasitiliride xitay hökümitige yaqidighan teshwiqatlarni qilghan we bashqa tetqiqatchilarni yalghanchigha chiqarmaqchi bolghan.
Bu qarshiliqlar aldida, köp sandiki tetqiqatchilar we Uyghurshunaslar yenila xitayning Uyghurlargha qarita yürgüzüwatqan qirghinchiliq siyasitini ashkarilashni özlirining mejburiyiti we exlaqiy burchi dep bilip kelmekte.
Jo'enni smit finléy, anna xeys(Anna Hayes) we shan robértsqa ( Sean Roberts) oxshash bir qisim tetqiqatchilar 2019-yili séntebirde, awstraliyening kanbérra shehiride ötküzülgen muhakime yighinida “Medeniyet qirghinchiliqi” mu yaki “Irqiy qirghinchiliq” mu dégen mesile üstide jiddiy muzakire élip baridu. Ular birdek nöwettiki qirghinchiliqning “Medeniyet” dégen uqumni niqab qiliwalghan bir türlük irqiy qirghinchiliq ikenlikini ilgiri süridu we b d t de körsitilgen irqiy qirghinchiliq éniqlimisining besh türlük shertining hemmisini hazirlaydighanliqini testiqlaydu.
Buninggha egiship xelq'araliq adwokatlar we herqaysi döletlerning qanun we hökümet organliri qandaq qilghanda xitay hökümitining jinayi jawabkarliqini sotqa tartqili bolidighanliqi heqqide bash qaturidu. Tirishchanliq körsitish netijiside Uyghur teshkilatliri we xelq'araliq yardemler netijiside, xitay emeldarlirini jazalash üchün “Magnétiskiy qanuni” ni ijra qilish testiqlandi. Shi jinping qatarliq xitayning yuqiri derijilik emeldarlirini irqiy qirghinchiliq jinayiti we insaniyetke qarshi jinayet sewebi bilen tekshürüshke chaqirilip xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisige erz sunuldi. 2021-Yilidin bashlap ta bügün'giche amérika, kanada, firansiye, en'gliye we gollandiye qatarliq gherb démokratik döletliri arqa-arqidin Uyghurlargha “Irqiy qirghinchiliq” yürgüziliwatqanliqini resmiy türde élan qildi.
Uyghurshunas tetqiqatchilar we aktiwéstlarning Uyghurlar üchün awaz chiqirishi intayin muhim ehmiyetke ige. Ularning toghra mewqede turup, Uyghurlargha yürgüzülüwatqan zulumni eng muwapiq ibariler bilen ipadilishi, Uyghur mesilisining dunyawi xaraktérlik tesirini kéngeytishte we dunya jama'itining ortaq hemkarliqini keltürüshte chong rol oynaydu. Uyghur jem'iyiti ilim sahesidiki tetqiqatchilar we mutexessislerning xitayning irqiy qirghinchiliq siyasitining mahiyitini échip tashlaydighan, shundaqla qarshi turush tedbirliri üstide izdinip yézilghan ilmiy eserlerni köplep élan qilishini ümid qilidu.
***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.