Yaponiye zhurnili: junggodin qéchip “Islam döliti” teshkilatigha qatnishish
2016.08.09

Yaponiyedin chiqidighan yapon tilidiki “Heptilik xewerler” zhurnili 9-awghusttiki sanida zhurnalist bisani'arén ibarahimi amning “Junggodin qéchip ‛islam döliti‚ teshkilatigha qatnishish” namliq Uyghurlargha da'ir maqalisini élan qildi.
Maqalide aldi bilen süriyediki “Islam döliti” teshkilatigha qatnishiwatqan chet'elliklerning sani toghrisida toxtalghan bolup uningda:“Hazir süriyediki ‛islam döliti‚teshkilatida jem'iy töt ming neper chet'ellik bar. Buning ichide xitaydin kelgen Uyghurlar 114 neper” déyilgen we Uyghurlar sanning 20-iyul amérikidiki “Yéngi amérika tetqiqat merkizi” élan qilghan doklattin neqil élin'ghanliqini eskertken.
Shundaqla “Islam döliti” teshkilatigha eza bolghan Uyghurlarni xelq'ara jem'iyet “Xitayning bésimidin qéchip chiqqan yashlar” dep baha bériwatqan bolsimu, biraq xitay hökümitining ularni yenila térrorchilar dep eyiblewatqanliqini bildürgen.
Ziyaritimizni qobul qilghan yaponiyelik qanunshunas yamada Uyghur yashlirining “Islam döliti” teshkilatigha qatnishishining sewebliri üstide toxtilip: “Uyghurlar öz makanlirida xitayning türlük diniy bésimlirigha uchrighanliqtin öz yurtlirini terk étip chet'elge chiqip kétishke mejbur bolmaqta shundaqla ular iqtisadiy jehettin yeni namratliqtin qutulush üchün bu yollarni tallighan” dédi.
Maqalide amérikida élan qilin'ghan mezkur doklatni teyyarlighuchi néyitrozénburatning qarishighimu alahide orun bérilgen bolup uningda:“Süriyediki ‛islam döliti‚ teshkilatigha toplan'ghan chet'ellikler ichide Uyghurlar eng kembeghel, medeniyet sewiyesi eng töwen bolup, ular ilgiri öz yurtlirida asasen ishchi bolghanlar iken” déyilgen.
Maqalide “Islam döliti” teshkilatidiki Uyghurlarning 73% ining asasen 2014-yilidin bashlap mezkur teshkilatqa eza bolghanliqini shundaqla ularning 10 yashtin 18 yashqiche bolghan baliliri we a'ilisi bilen birlikte süriyege kelgen Uyghurlar ikenlikini ilgiri sürgen.
Amérikiliq néyitrozénburatning éytishiche: “‛islam döliti‚ teshkilatigha qatnashqan Uyghurlarning köpinchisi öz yurtlirida ishsiz qalghan, mektep terbiyisi körmigen, pulimu yoq,xitayning bésimigha uchrighan yashlar bolup, ularning öz yurtliridin chet'elge chiqishi tolimu tes” iken.
Maqalide “Islam döliti” teshkilatigha qatnashqan Uyghurlar heqqide néyitrozénburatning bergen bahasighimu alahide orun bérilgen bolup u: “‛islam döliti‚ teshkilatigha qatnashqan Uyghurlar resmiy jihadchilar emes, ular jihadtin xewersiz yashlar. Ularning 110 nepiridin ‛siler ilgiri jihadqa qatnashqanmu?‚ dep sorighanda, ular ‛yaq‚ dep jawab bergen. Buninggha peqet tötla Uyghur jawab bermigen. Yene ulardin ‛siler ilgiri chet'elge chiqip baqanmu?‚ dep soralghanda, ulardin 70% özlirining tunji qétim chet'elge chiqqanliqini bayan qilghan. Buningdin qarighanda, ularning chet'eldiki sherqiy türkistan islam herikiti teshkilati bilen héchqandaq alaqisi yoq shundaqla chet'ellerdiki bashqa ‛jihad‚ teshkilatliri bilenmu munasiwitimu yoq. ‛islam döliti‚ teshkilatidiki bashqa chet'ellik eskerler bilen sélishturghanda, bu Uyghurlar radikal islamchilardin emes, ular peqet xitay zulumidin qéchip dunyaning xaliy bir yéride yashash yolini tallighan yashlar” déyilgen.
Maqalide Uyghurlar heqqide qisqiche toxtalghan bolup, uningda Uyghurlarning 1930-we 1940-yillirida öz jumhuriyetlirini qurghanliqini shundaqla esirler boyi özliri yashap kéliwatqan bu tupraqqa xitay köchmenlirining köplep yerlishishini esla xalimaydighanliqini bildürgen.
Maqalide Uyghurlarning küchlük islami diniy étiqadi, xitayning Uyghurlarni assimilyatsiye qilish siyasitige qarshi turushtiki birdin - bir yoli dep teripligen.
1990-Yillardin kéyin köplep xitay köchmenlirining Uyghur éligha köchüshi netijiside Uyghurlarning bayliqliri xitaylar teripidin monopol qilinip, Uyghurlar iqtisadiy imtiyazlardin qurup qilip, ularning kimliki depsende qilin'ghanliqi sewebidin ikki millet arisidiki ziddiyet küchiyip buning bilen 2009-yili 5-iyul ürümchi weqesining yüz bergenlikini maqalide alahide tilgha élip ötken.
Maqalide xelq'ara jem'iyet Uyghurlarning kishilik hoquq heriketlirini xitayning bésimigha qarshi heriketler dep hésablisimu, biraq xitay hökümitining Uyghurlarni radikal islamchilargha we shundaqla xelq'araliq térrorluq teshkilatlargha baghlap ularni xelqaragha térrorchi qilip körsitishke tirishiwatqanliqinimu otturigha qoyup, 2013-yili 10-ayda tyen'enménde yüz bergen aptomobil hujumida besh kishining, 2014-yili 3-ayda künming poyiz istansisidiki pichaq hujumida 30 kishining, 2015-yili 2-aydiki bay nahiyesidiki kömürkan'gha hujum qilish weqeside 30 kishining ölgenlikini bayan qilip, bu xildiki weqelerni xitay hökümitining hemishe sherqiy türkistan islam herikiti teshkilatigha baghlap tenqidleydighanliqini ilgiri sürgen.
Maqalide, Uyghur élidiki intérnét torlirining qattiq qamal qilinidighanliqini shundaqla Uyghurlarning pasport élip chet'ellerge chiqishining tolimu tesliki bayan qilin'ghan bolup, uningda roytér agéntliqi muxbirlirining türkiyege sherqiy jenubi asiya elliri arqiliq kélip yerleshken bir qisim musapir Uyghurlar bilen élip barghan söhbetliride köpinche Uyghurlar öz yurtlirida özlirining yashash imkaniyetlirining qalmighanliqini, her jehettin bésimgha uchrawatqan Uyghurlarning türlük yollar arqiliq chet'ellerge chiqip kétishni arzu qilidighanliqini bayan qilghanliqimu körsitilgen.
Mezkur maqalidin xewerdar bolghan yaponiyediki xitay ishliri musteqil tetqiqatchisi ma'éda yuri bu heqte toxtilip: “Xitaydin qéchip ‛islam döliti‚ teshkilatigha eza bolghan Uyghur yashliri elwette xitay zulumidin qéchip chiqqan yashlar. Buning sewebchisi yenila xitay kompartiyesidur. Biraq, bu yashlarning bundaq teshkilatlargha qatnishishi xitayning Uyghurlarni xelq'aragha térrorchi qilip körsitishige shundaqla Uyghur élidiki Uyghurlarni térrorluqqa baghlap qattiq basturushigha bahane bolup qilishidin endishe qilimen” dédi.
Yuqiriqi awaz ulinishidin tepsilatini anglang.