Sheyx yasir qazi :“Islam dunyasi Uyghurlar üchün otturigha chüshüshi lazim!”

Musulmanlar dunyasigha, jümlidin Uyghurlarghimu belgilik derijide tonushluq bolghan diniy alim, amérikidiki rodés uniwérsitétining proféssori yasir qazi 2018-yili iyul éyida musulmanlar ziyaret ömiki terkibide xitayning béyjing, shi'en, shangxey qatarliq chong sheherliride ziyarette boldi. Shu jeryanda uning béyjingdiki badaling rayonigha jaylashqan seddichin sépiligha chiqqanda janliq shekilde tarqatqan “Yejüj-mejüjler we seddichin sépili” heqqidiki qisqa widiyosi mu'eyyen ghulghula qozghidi. U bu qisqa widiyoda “Qur'an kerim” de tilgha élin'ghan yejüj-mejüjlerning xitaylar ikenliki heqqidiki qarashni inkar qilip “‛qur'an‚ diki iskender zulqerneyn bilen tarixtiki istélachi aléksandér makédoniski bir shexs emes, yene kélip ‛qur'an‚ diki iskender yejüj-mejüjler üchün soqqan tamning süpetliri seddichin'ge chüshmeydu” dégen idi.

“Yejüj-mejüjler” heqqidiki heqiqetning qandaq bolushidinmu köre, yasir qazining del Uyghurlar diyaridiki siyasiy basturush yughuri pellige chiqiwatqan mezgilge toghra kelgen mezkur widiyosi köpligen Uyghur jama'itini narazi qilghanliqi melum. Shundaqla bir qisim kishilerning neziride “Xitay üchün söz qilghanliq” depmu qaraldi. Biz bu heqtiki mesililer heqqide mikrofonimizni doktor yasir qazigha uzatqinimizda u özining sepiri jeryanida körgenliri we hés qilghanlirini biz bilen ortaqlashti. Söhbitimiz ene shu teriqide bashlandi.

So'al: aldi bilen bu yil yaz ayliridiki xitay sepiringizge kéleyli: shu qétimliq seper birer siyasiy yaki diniy teshwiqatni közligen xitay hökümitining maliye jehettiki yardimi bilen teshkillen'genmu?

Yasir qazi: yaq, yaq. Men her yili dunyaning herqaysi jaylirigha islam dinigha munasiwetlik ishlar boyiche seper qilip turimen. Shu sewebtinmu pelestin, endalus (ispaniye) dégendek jaylargha barghanmen. Köpligen kishiler, jümlidin bir qisim dostlirim yillardin buyan manga xitaygha bérip, islam dinining u jaydiki ehwalini bilip kélishni tewsiye qilip kelgen idi. Shunga 2016-yili mushu qétimqi seperni pilanimgha orunlashturghan idim. Men xitaygha bérishni qarar qilghan u yili Uyghurlarning ehwali hazirqidek undaq yaman weziyette emes idi, tashqi dunyamu Uyghurlar heqqide unche köp nersilerni bilip ketmeytti. Emma aridin uzun ötmey Uyghurlarning ehwalida bekmu téz özgirishler otturigha chiqishqa bashlidi. Halbuki biz ayropilan béliti, yataq dégenlerni orunlashturup bolghandin kéyin, bolupmu sepirimiz bashlinishtin töt-besh ay ilgiri Uyghurlarning intayin éghir weziyetke duch kéliwatqanliqi heqqide xewerler kélishke bashlidi. U waqitqa kelgende sepirimizni bikar qilishqa asasen imkaniyitimiz bolmidi. Shuning bilen men mushu qétimliq seper arqiliq heqiqiy ehwalni körüp kélish hemde shu arqiliq kishilerning téximu zor diqqitini tartishni oylap qaldim. Emma bu sepirimizning meqsitige kelsek uning xitay hökümiti bilen qilche alaqisi yoq, biz héchqachan xitay hökümitining teshwiqatinimu qiliwatqinimiz yoq. Biz asasliqi islam dinining xitaydiki tarixi we eng deslepki musulmanlar heqqide téximu tepsiliy melumatlargha ige bolushni közliduq. Bu qétimqi seperdin qaytip kelgendin kéyinki nutuqlirimda Uyghurlarning ehwali heqqide tepsiliy toxtaldim.

So'al: rehmet! xitaydiki waqtingizda Uyghurlar diyarigha bérishqa mumkinchilik boldimu? yaki shundaq qilishqa tiriship baqtingizmu?

Jawab: shu chaghdiki sayahet shirkiti bizge “Hazir u jaygha bérish xeterlik” dédi. Bayatin éytqinimdek ömikimizde 100 musulman bar idi. Ularning hemmisi saqalliq, héjapliq dégendek kishiler bolup, seper jeryanida namazni qaza qilmay oqup turduq. Shunga hemmila jayda bekla ashkara közge chéliqattuq. Shu sewebtinmikin biz sherqiy türkistan'gha bérish arzuyimiz barliqini éytsaq sayahet yétekchisi “U yerde silerning amanliqinglargha képillik qilip bolalmaymiz” dep unimidi. Xudayim buyrusa méning arzuyum shu: shara'it yar bergende sherqiy türkistan'gha bérip, shu jayning ehwalini xelq'ara jama'etning diqqitige sunush, shundaqla u jaydiki musulmanlarning tarixini kishilerge tonushturush xiyalim bar. U jayda hazir némilerning boluwatqanliqinila emes, yene dunyagha bu kishilerning kim ikenliki, ularning shunche uzaq esirlik islam tarixining qandaq dawam qilghanliqi, ularning “Yipek yoli” medeniyitide qandaq rol oynighanliqi qatarliqlarnimu tonushturmaqchimen. 2018-Yili yazda béyjing, shangxey, shi'en qatarliq jaylargha barghanda 2019-yili shinjang dep atiliwatqan sherqiy türkistan'gha bérip “Yipek yoli” sayahitini qilayli, dep pilanlighan iduq. Emma hazirqi weziyetning éghirliqidin bu pilanlirimiz emelge ashmaydighandek qilidu.

So'al: köp rehmet! 2018-yilidiki seperde körgenliringizge asasen islam dinining xitaydiki omumi ehwalini qandaq bahalaysiz?

Yasir qazi: buni sorisingiz memnunluq we perishanliqning her ikkisi mewjut. Musulmanlarning san jehettiki köplüki méni bekla xushal qildi. Amérikida undaq hemmila yerde musulmanlarni körgili bolidighan ehwal mewjut emes. Yene kélip hemmila jayda halal réstoranlarning barliqidinmu bek xushal boldum. Islam dinining oxshash bolmighan milletlerge ortaq ikenlikimu kishini memnun qilidu. Uyghur, qazaq dégendek milletlerge bu din ortaq iken. Biz béyjing we shangxeyde bir qisim Uyghurlarni körduq. Yene xuyzu (tunggan) larnimu köp uchrattuq. Islam dinining xitayda shunche ozuq tarixqa we shunche köp ümmetke ige ikenlikidin omumen xushal boldum. Könglümni ghesh qilghini xitaydiki musulmanlarning bashqa jaylardiki musulmanlargha oxshash diniy erkinlikke we hoquqlargha ége bolmasliqi, islam dinigha bolghan cheklimiler, meschitlerning kontrol qilinishi, kishilerning öz perzentlirigimu islam dini heqqide terbiye bérishke qadir bolalmasliqi dégenler boldi. Bularni men özümning torlargha qoyghan léksiyelirimde alahide tekitlidim. Bu ehwallargha qarighanda musulmanlarning amérikidiki ehwali pewqul'adde yaxshi bolup, bu jayda héchkim meschitlerni bashqurmaydu, hökümet héchqachan meschitlerde némilerni sözleshni békitip bermeydu, bizge bu jayda toluq diniy erkinlik bérilgen.

So'al: Uyghurlar hazirqidek éghir weziyetke duch kéliwatqan ehwalda biz ottura sherq we bashqa jaylardiki musulmanlar dunyasigha némilerni alahide bildürüshimiz lazim, dep qaraysiz?

Yasir qazi: musulman bolush süpitimiz bilen bizning mejburiyitimiz bu ehwallarni tekitleshtur. Shexsen men özümning féysbukta élan qilghan köpligen yazmilirimda we meschitlerdiki xutbilirimda buni qilip kéliwatimen. Shuning bilen birge barliq imamlar we musulmanlar jama'iti qolidin kélishiche xitay hökümitige bu wehshiyane usullarni özgertishke bésim qilishi lazim. Men özüm siyasiyon bolmighanliqim üchün xitaygha bésim qilishning eng yaxshi yolliri toghrisida birnerse déyelmeymen. Emma bir aliy mektep oqutquchisi we sheyx, shundaqla jama'et erbabi bolush süpitim bilen méning wezipem Uyghurlarning mushundaq échinishliq ehwalini xelq'ara jama'etning diqqitige sunush, shundaqla dunyaning bu ishqa bolghan yüksek diqqitini qozghashtur. Shunga musulmanlar ümmiti bu ehwallardin yaxshi xewerdar bolushi, bizmu kolléktip halda bu ehwallardin ularni xewerdar qilish, shu arqiliq bir milyon kishining lagérlargha solan'ghanliqi, sansizlighan kishilerning qiynaq we jazagha mehkum bolushidek pewqul'adde weziyetni tonutushimiz lazim. Hazirqi bu téragédiye islam dini bilen sighishalmaydu. Xitayning “Hemmila kishining diniy étiqad erkinliki bar” dégendek alaqidar qanun maddiliri bilenmu sighishalmaydu. Shunga bizdek sirttiki insanlarning wezipisi bu xil “Ikki yüzlimilik”ni kishilerning diqqitige sunushtur.

So'al: siz tilgha alghandek xelq'ara jama'etning diqqitini qozghash we xitay hökümitige bésim ishlitish dégendek ishlarni asasen amérika, en'gliye we bashqa gherb elliri qiliwatidu. Halbuki musulman elliri bu toghriliq zuwan sürmey süküt qiliwatidu. “Qur'an kerim”ning telimatliri bu ishlar bilen pütünley zit kélidu. Bularni qandaq chüshinishimiz lazim?

Yasir qazi: bu derweqe tolimu échinishliq ré'alliq. Köpligen musulman elliri “Qur'an kerim”ning we muhemmed peyghemberning telimatlirigha egishishni xalimaywatidu. Yene kélip musulman ellirining mutleq köp qismi öz nepsi bilenla bolup kétiwatidu. Shu sewebtin ular xitayda Uyghurlar duch kéliwatqan tiragédiyelerni körmeske séliwatidu. Bu ehwal yene süriye musapirliri we pelestin xarabilikidimu mewjut. Shunga bularning hemmisi qattiq tenqidlinishke tégishlik hadisilerdur. Musulman bolush süpitimiz bilen her bir shexsning bu xildiki paji'elerge qarita qolidin kélishiche öteshke tégishlik mejburiyiti bar. Chünki hemmimiz shexs süpitide allagha hésab bérimiz. Gerche birer hökümetke buyruq chüshürüsh salahiyitim bolmisimu öz awazim, tilim, féysbok sehipem arqiliq bu jehette qolumdin kélidighanning hemmisini qilishqa tirishimen. Sizmu we bashqa kishilermu shundaq qilishqa tirishishi lazim. Hemmimizla mushundaq qilishqa tirishsaq, xudayim buyrusa choqum bir netije chiqidu.

Alaqidar matériyallarda körsitilishiche, yasir qazi téksas shtatining xyuston shehiride tughulghan. Besh yéshida se'udi erebistanning jidde shehirige köchüp shu jayda ottura mektepni tügetken. Toluq otturini püttürgendin kéyin amérikigha qaytip kélip xyuston uniwérsitétida ximiye inzhénérliqi boyiche bakalawrliq unwani alghan. 1996-Yili se'udi erebistandiki medine islam uniwérsitétigha oqushqa kirip ereb tili boyiche magistirliq unwani alghan. 2005-Yili amérikidiki eng dangliq aliy mekteplerdin bolghan yél uniwérsitétidin doktorluq unwani alghan.