Özini musulman dégenler némishqa Uyghurlargha köngül bölmeydu?

Se'udi erebistan text warisi shahzade muhemmed bin salman solda xitay re'isi shi jinping bilen körüshti. 2019-Yili 22-féwral, béyjing.

Dunyadiki nurghunlighan musulman döletler Uyghur musulmanlirining yillardin buyan irqiy qirghinchiliqqa uchrap kelgenlikini, meschitlirining chéqilip, qur'anlirining köydürülüp, saqallirining késilip, ayallirining yalingachlinip, namaz, roza, hej ibadetlirining cheklen'genlikini taratqular wasitisi bilen anglap hem körüp keldi.

Dunya shahit boldiki, ereb-islam elliri we etrapidiki musulman dölet xelqliri Uyghurlargha hésdashliq qilghan we anche-munche namayishlar ötküzgen bolsimu, emma hökümetliri bu qirghinchiliqni étirap qilishni xalimidi, “Barliq musulmanlar qérindashtur” dégen ümmet qarishi boyiche heriket qilmidi. Belki Uyghurlargha xitayning közide qarap, xitayning teshwiqatigha masliship, xitayning dégenlirini tekrarlidi؛ amérika we gherb ellirining “Irqiy qirghinchiliq” toghrisidiki bayanlirini “Siyasiy oyun” dep qaridi؛ xitaygha egiship démokratiye we erkinlikke qarshi septin orun aldi, xitay bilen iqtisadiy we diplomatiye alaqisini téximu kücheytti.

Xewerlerdin melum bolghinidek, xitayning ottura-sherqte öz tesirini kücheytishi, iran bilen se'udi erebistanining xitay wasitisi bilen yariship qélishi, se'udi erebistanining “Shangxey hemkarliq teshkilati” gha kirmekchi bolushi qatarliqlar musulman döletlerning xitay bilen téximu qoyuq munasiwet, istratégiyelik hemkarliq ornitidighanliqidin dérek berdi.

Amérikadiki tunggan analizchi ma jü ependi “Barliq musulmanlar qérindashtur” dégen chaqiriqning hazir kargha kelmes bolup qalghanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Nurghun kishiler dinni bir pütün gewde dep qaraydu, sirttin qarighanda, barliq musulmanlar uyultashtek mustehkem körünidu, peyghember eleyhissalammu ‛musulmanlar bir birining qérindishidur‚ dégen. Emeliyette rastinla shundaqmu? islamiyetning deslepki mezgilide belkim shundaqtu, emma peyghember wapat bolghandin kéyin, bolupmu töt xelipe zamanidin kéyin, bundaq birlik mewjut bolmay qaldi. Kéyinki waqitlarda siyasiy küreshler ewj aldi. Ümmet xiyali köpükke aylandi. Meyli islam dinida bolsun yaki xiristyan dinida bolsun, ümmetchilik peqet bir arzu, ghayidin ibaret bolup qaldi”.

Yéqinda amérikadiki “Tashqiy siyaset” zhurnilida élan qilin'ghan “Dunya némishqa Uyghurlargha anche köngül bölmes bolup qaldi?” namliq maqalide, xelq'araning bügün Uyghurlar uchrap kéliwatqan irqiy qirghinchiliqqa sel qarishidiki bezi sewebler, musulmanlar dunyasining yillardin buyan bu mesilidin özini qachurushi, hetta xitaygha bolushup, bu jinayetke shérik bolushidiki meqsetliri körsitilgen.

RFA

Xelq'ara “Islam qorqunchi” mesilisi mutexessisi, yazghuchi, muxbir wérléman (CJ Werleman) yéqinda tiwittiér hésabida yuqiriqi maqale bilen birlikte uchur yollap, “(Pakistanning sabiq bash ministiri) imranxan, (se'udi erebistanining weli ehdisi) muhemmed bin salman, (türkiye prézidénti) rejep tayyip erdoghan, (ereb birleshme xelipilikining emiri) muhemmed bin zayid qatarliqlar ularni (Uyghurlarni) xitaygha satti؛ musulman emesler musulmanlarning hayatigha köngül bölmes boldi؛ bezi musulmanlar amérikagha qarshi turup, xitay bilen dost boldi” dep yazghan.

Dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye komiétining mu'awin re'isi, sherqiy türkistan ölimalar birlikining ezasi turghunjan alawidin “Musulman dölet hökümetlirining xitay bilen yéqin bolushidiki seweb her ikkisi mustebit hakimiyet” dégen qarashni ilgiri sürdi.

“Tashqiy siyaset” zhurnilining dölet xepsizliki we istixbarat muxbiri emi mekinan (Amy Mackinnon)

Yéqinda amérika xelq'ara diniy erkinliki komitétining re'isi nuri türkel ependini ziyaret qilish asasida yazghan “Xitayning Uyghurlarni basturushi tarixta eng xelq'aralashqan bir irqiy qirghinchiliq” dégen témidiki maqaliside, xelq'araning bu qirghinchiliqqa bolghan ghezipining pesiyip qalghanliqini bayan qilghan.

U bu maqaliside xelq'araning, bolupmu musulmanlar dunyasining Uyghurlar duch kelgen irqiy qirghinchiliqqa tutqan passip pozitsiyesi heqqide mundaq yazghan: “Xti'ayning Uyghurlarni basturushining kishini eng qorqitidighan yéri shuki, dunya uni toxtitishni xalimidi؛ eyni waqitta amérikaning sabiq prézidénti donald tramp xitay bilen bolidighan sodini qoghliship, Uyghurlarning 2017-yildin tartip keng-kölemde tutqun qilinishigha birer jaza cheklimisi qoymidi. Misir, pakistan, se'udi erebistan, ereb birleshme xelipiliki qatarliq döletler xitayning telipige aktip masliship, Uyghurlarni xitaygha-Uyghurlarni tutup solaydighan jaygha qayturup berdi. Köpligen musulman döletler xitayning iqtisadiy küchidin qorqup, süküt qilish yolini tutti”.

Maqalide yene, xitayning térrorluqqa qarshi turushni bahane qilip Uyghurlargha zerbe bergenliki, lagérlargha solap “Qayta terbiye” bergenliki we xelq'aragha buni yolluq we toghra siyaset dep körsitishke urun'ghanliqi bayan qilin'ghan؛ nuri türkel ependining “Eger hökümet térrorluq we radikalliqqa qarshi turushni bahane qilip bir musulman xelqqe pütünley zerbe berse, bu sizning tepekkuringizgha tesir qilidu we sizning ulargha yardem bérish éhtimalingizni yoq qilidu” dégen sözi neqil keltürülgen bolup, xitayning Uyghurlarni “Térrorchilar, radikal unsurlar” dep teshwiq qilishining xelq'arani, bolupmu musulman döletlerni qaymuqturush rolini oynighanliqi körsitilgen.

Turghunjan alawidin ependi dunyadiki köpligen musulman döletlirining heqiqiy islam rohigha uyghun döletler emeslikini, bu dölet xelqliri ichide gerche Uyghurlarni chüshinidighanlar, hésdashliq qildighanlar bolsimu, hakimiyet üstidikiler mustebit bolghachqa ularning awazining bésilip qalidighanliqini bildürdi.